کعبه زرتشت (بن خانک)

کعبه زرتشت نام بنایی است چهارگوش که با معماری خاص و منحصر به فرد، دقیقا روبروی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد. این کعبه در دوران هخامنشیان ساخته و در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت فارس قرار دارد. محوطه نقش رستم که در آن کعبه زرتشت نیز جای دارد یادمان هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را نیز در خود جای داده است. از نام این بنا در دوران هخامنشی اطلاعاتی در دست نیست اما در دوران ساسانی به آن بن خانک گفته می شده و اصطلاح کعبه زرتشت از حدود قرن چهاردهم میلادی به بنا اطلاق شده است.
نقش رستم و محوطه اطراف آن یکی از جالب ترین آثار به جا مانده از سال های گذشته است که در دوره های مختلف، پادشاهان آثار گوناگونی را از خود به یادگار گذاشته اند که هر کدام کاربرد متفاوتی داشته و با اهداف مختلفی ساخته شده بودند. این محل حدود 5 کیلومتر با شهر پارسه یا همان تخت جمشید فاصله دارد. در این محوطه یادمان هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان وجود دارد که از سال 1200 پیش از میلاد تا 625 میلادی همیشه مورد توجه بوده است. دلیل این موضوع نیز قرارگیری آرامگاه چهار تن از پادشاهان بزرگ هخامنشی و نقش برجسته های مختلف از وقایع ساسانیان و بنای کعبه زرتشت است. البته باید توجه داشت که اهمیت این محل در کنار ارزش ملی آن، به ارزش دینی اش نیز مربوط می شود و بنای کعبه زرتشت پیشینه ای مذهبی دارد.

کعبه زردشت

رو به روی کوه، بنایی چهارگوش و سنگی وجود دارد که به کعبه زرتشت معروف است. با وجود اینکه این محل در هیچ یک از اسناد تاریخی به عنوان مکانی برای زیارت مردم شناخته نشده است، اما عده ای آن را کعبه زرتشت می نامند. فاصله کعبه زرتشت تا کوه، 46 متر است و دقیقاً رو به روی آرامگاه داریوش و تنها یک در ورودی دارد. جنس مصالح این بنا از سنگ آهک سفید است و بلندی آن حدود 12 متر است که با احتساب پله های سه گانه به 14٫12 متر می رسد و ضلع هر قاعدهٔ آن، حدود 7٫30 متر درازا دارد. در ورودی آن به وسیلهٔ پلکانی سی پله ای از جنس سنگ به درون اتاقک آن راه می یابد. قطعات سنگ ها به صورت مستطیلی شکل است و بدون استفاده از ملات، روی هم گذاشته شده اند و با بست های دُم چلچله ای به هم وصل شده اند.
در رابطه با کاربرد این اتاقک، دیدگاه ها و تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است و نمی توان هیچ کدام از آن ها را به قطعیت پذیرفت؛ چنان که برخی برج را آتشگاه و آتشکده می دانند و معتقدند که این بنا، مکان روشن کردن آتش مقدس و محلی برای عبادت بوده است اما عده ای دیگر با رد آتشگاه بودن آن، این بنا را به دلیل شباهتش به آرامگاه کورش بزرگ و برخی از آرامگاه های لیکیه و کاریا، آرامگاه یکی از شاهان یا بزرگان هخامنشی می دانند و برخی دیگر از ایران شناسان این اتاقک سنگی را بنایی برای نگهداری اسناد و کتاب های مقدس دانسته اند. اما اتاقک کوچک کعبه زرتشت برای نگاهداری کتاب های دینی و اسناد شاهی بسیار کوچک است. البته نظریات دیگری همچون معبدی برای ایزد آناهیتا یا تقویم آفتابی هم ذکر شده است که کمتر مورد توجه هستند. بر بدنهٔ شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دورهٔ ساسانیان نوشته شده است که یکی به شاپور اول ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنان که والتر هنینگ گفته است، «این کتیبه ها مهم ترین سند تاریخی از دورهٔ ساسانی می باشند.» ساختمان کعبهٔ زرتشت از نظر تناسب اندازه ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری نمی تواند مورد ایراد قرار گیرد. این بنا امروزه بخشی از محوطهٔ نقش رستم است و در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران قرار دارد که از طریق جادهٔ شیراز به اصفهان قابل دسترسی است و دسترسی محلی آن از طریق جادهٔ قدیمی حاجی آباد زنگی آباد و جاده تخت جمشید نقش رستم امکان پذیر است.
از آن جایی که بخشی از داخل این بنا با دود پوشیده شده است اروپاییان آن را مکانی برای پرستش آتش معرفی کرده و از آن جایی که به اشتباه زرتشتیان را آتش پرست می دانستند و محل عبادت مسلمانان نیز ساختار مکبی و نسبتا مشابهی دارد، این بنا را کعبه زرتشت نامیده اند. البته از دیدگاه اروپاییان سنگ های سیاهی که در زمینه سفید این بنا قرار دارد یادآور حجرالاسود در کعبه مسلمانان است و همین موضوع نیز در کعبه زرتشت دانستن این بنا تاثیرگذار بوده است. از دیدگاه دانشنامه ایرانیکا، کعبه زرتشت از قرن چهاردهم میلادی این نام را به خود گرفته است؛ یعنی پس از حمله ی اعراب به ایران اعراب این مکان را کعبه نامیدند. اما باید توجه داشت که این محل مقبره زرتشت نیست. درون این بنای چهارگوشه کلمه کعبه به چشم می خورد و در کتاب های زرتشت آمده که زاراتشترا (زرتشت) در این محل نیایش می کرده است. ابن بلخی محوطه نقش رستم و کوه آن را "کوه نبشت" نام گذاری کرده است و دلیل وی برای انتخاب این نام استدلالش برای نگهداری کتاب اوستا در این محل بوده است. از دیدگاه افرادی نظیر راولینسون و والتر هنینگ کعبه زرتشت مکانی برای نگهداری منشور ها، پرچم ها و اسناد دینی بوده و ابن بلخی نیز مکان مذکور را محلی برای نگهداری اوستا دانسته است. اما باید توجه داشت که بخش داخلی این بنا بسیار کوچک است و تنها دو یا چند نفر می توانند درون آن قرار بگیرند و نگهداری اسناد و منشور های دولتی نیاز به مکان بزرگتری داشته است. از طرفی با وجود کاخ های شاهنشاهی و ساختمان سازمان های اداری، نمی توان پذیرفت که در آن دوران از کعبه زرتشت که مکان دوری نسبت به کاخ ها بوده، برای نگهداری اسناد استفاده می شده است. از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران این بنا مربوط به آرامگاه یکی از شاهان هخامنشی بوده است. از لحاظ ساختار کلی و داشتن اتاقی کوچک با دری سنگین به آرامگاه کوروش، لیکیه و کاریا شباهت دارد. باید توجه داشت که کعبه زرتشت فاصله اندکی با آرامگاه هایی دارد که در اطراف آن و محیط نقش رستم واقع شده اند. این آرامگاه ها زمان ساخت یکسانی دارند و بعد ها توسط زنجیری از استحکامات از بقیه بخش های نقش رستم جدا شده اند. این جداسازی می تواند نشان از این باشد که اصل همه آن ها از یک نوع بوده است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که تحقیقات انجام شده این موضوع را تایید نمی کند و کتیبه های موجود در دیوار این بنا هیچ اشاره ای به آرامگاه بودن آن ندارد.