ارگ بم

ارگ بم بزرگترین سازه تاریخی خشتی در جهان است و محل آن در شهر بم در استان کرمان قرار دارد. در تاریخ 5 دی 1382 و در اثر زلزله بم آسیب دید اما در بدو حادثه به دلیل اهمیت آن، سریعا در فهرست آثار میراث جهانی در خطر قرار گرفت و با همکاری یونسکو و بسیاری از کشورها پروژه نجات بخشی این اثر انجام شد. چند روز پس از زلزله، محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران دستور بازسازی آن را صادر کرد. این ارگ عظیم در قرن ششم تا چهارم قبل از میلاد ساخته شده و تا سال 1850 پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود.

مساحت این ارگ نزدیک به 181254 متر مربع بوده و با دیوارهایی به بلندی 6 تا 7 متر و طول 1815 متر احاطه شده است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارد. حدود 67 برج هم در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده است. قدمت باستان شناسی دقیقی از بناهای ارگ بم در دست نیست. با این حال، از طریق منابع تاریخی و متون باستانی اولین سکونت انسان در این منطقه را میتوان به قلعه ساخته شده توسط هخامنشیان در حدود 579–323 قبل از میلاد ردیابی کرد. برخی از ویژگی های ارگ مانند استقرار آن بر روی سکوی ترکیبی از بالای تپه طبیعی و تراس دست ساز توسط باستان شناسان با مدل هخامنشی تخت جمشید مقایسه شد.

در زمان حکومت اشکانیان قلعه گسترش یافت و به ارگ بم تبدیل شد. در مطالعه تطبیقی با عنوان «بم و تاریخ مختصر شهرسازی و شهرسازی در ایران» به این نتیجه رسیدند که هسته اصلی شهر بم و بخش والی در دوران اشکانیان ساخته شده است. در زمان ساسانیان این قلعه به تصرف اردشیر بابکان درآمد و استحکامات و دیوارهای جدید بین سال های 224 تا 637 پس از میلاد ساخته شد. در سال 645 میلادی هم منطقه کرمان به تصرف اعراب درآمد و احتمالا ارگ بم در جریان جنگ آسیب دیده است. یکی از فرماندهان عرب، مسجد الرسول را تاسیس کرد که یکی از نخستین مساجدی است که در اوایل دوران اسلامی در ایران ساخته شد.

در سال 656 میلادی خوارج، گروهی از مسلمانان که از علی بن ابیطالب شکست خوردند، به کرمان و بم گریختند و در ارگ بم ساکن شدند. در سال 869 میلادی هم یعقوب بن لیث صفار که با عباسیان می جنگید، خوارج را شکست داد و ارگ بم را تصرف کرد. سپس این ارگ به مقر اصلی او تبدیل شد. نام بم برای اولین بار توسط نویسندگان اسلامی در قرن دهم میلادی ذکر شد. به گفته این نویسندگان، بم در آن زمان بازاری مستقر بود که توسط یک منطقه کشاورزی وسیع احاطه شد. این شهر به خاطر پارچه های نخی ظریف و خوش ذوق، قلعه تسخیرناپذیر، بازارهای شلوغ و نخل هایش معروف بود.

پس از حمله مغول به ایران، بم و منطقه کرمان به خاندان قره ختائیان واگذار شد که از سال 1240 تا 1363 میلادی بر منطقه حکومت کردند. بم از موقعیت استراتژیک در مسیر ادویه بهره می برد که این منطقه را به جاده ابریشم متصل می کرد. این شهر به دلیل پرورش کرم ابریشم و صنعت ابریشم شکوفا شده بود. در دوران حکومت صفویه از سال 1502 تا 1722 ایران دوره ای از صلح و ثبات نسبی را پشت سر گذاشت. ارگ بم و سایر نقاط کشور توسعه چشمگیری داشت. کاخ چهار فصل در این دوره ساخته شد. در اواخر حکومت صفویه هم ارگ بم توسط بنیانگذار سلسله قاجار، آقا محمد خان فتح گشت که از ارگ به عنوان نقطه استراتژیک برای دفع تهاجمات افغان ها و بلوچ ها استفاده کرد و در نتیجه آن را به نظامی تبدیل نمود.

در سال 1839 آقا خان اول، امام فرقه اسماعیلیه نزاری علیه محمد شاه قاجار قیام کرد و به ارگ بم پناه برد تا اینکه شاهزاده فیروز میرزا که بعدها به فرمان فرما شهرت یافت، او را دستگیر کرد. افزایش حضور نظامی در داخل دیوارهای ارگ بم، مردم را به تدریج در خارج از محدوده باروها ساکن کرد. فیروز میرزا در سال 1880 می نویسد که در محوطه ارگ فقط نیروهای نظامی ساکن هستند و پیشنهاد کرد که شهر قدیمی و متروکه ای که در پای ارگ قرار داشت، تخریب شود و منطقه به باغ تبدیل گردد. در سال 1900 هم ساخت شهر جدید بم آغاز شد و مردم به تدریج شهر بم قدیم را ترک کردند.

ارگ تا سال 1932 به عنوان پادگان استفاده میشد. با این حال، از آن زمان پادگان و شهر قدیمی متروکه شده است. در سال 1953، این منطقه به عنوان یک مکان تاریخی مهم ملی شناخته شد و روند تدریجی نگهداری و مرمت آغاز گشت. با این حال، بیشتر کارها از سال 1973 به بعد انجام گردید. پس از انقلاب 1357 هم ارگ بم تحت مسئولیت سازمان میراث فرهنگی ایران (ICHO) قرار گرفت. ارگ در سال 1372 به عنوان یکی از پروژه های شاخص سازمان میراث فرهنگی معرفی شد.

طرح ریزی و معماری ارگ از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شکل ظاهری کنونی ارگ میتوان گفت که طراح یا طراحان شکل نهایی کل ساختمان و شهر را از همان قدم های ابتدایی مراحل ساخت پیش بینی کرده بوده اند. در حین هر کدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یک شکل کامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می توانسته به راحتی به قسمت های موجود دوخته شود. بخش حکومتی که در درونی ترین دیوار قرار گرفته هم شامل دژ نظامی، عمارت چهار فصل، سربازخانه، چاه آب 40 متری و اصطبل به گنجایش 200 اسب است.

بخش رعیت نشین که اطراف بخش حکومتی است و شامل ورودی اصلی شهر، مسیر اصلی متصل کننده ورودی شهر به دژ و بازار در امتداد آن، نزدیک به 400 خانه و ساختمان های عمومی مانند مدرسه و مکان ورزش است. همه ساختمان ها از آجرهای رسی پخته نشده یعنی خشت ساخته شد. ارگ بم احتمالا پیش از زمین لرزه 2003 بزرگترین مجموعه خشت و گلی جهان بوده است. علاوه بر نمای برج های نگهبانی و رئوس تزئین شده دیوارهای مرتفع دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار با شکوه جلوه می کنند.

بادگیرها ساختارهای بیرون زده ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بناها استفاده می شوند. گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچه آبی را تعبیه می کنند تا بدین شیوه درون بنا خنک شود و گرد و خاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می شود. برای نمونه، برای بناهای کوچکتر از بادگیرهای تک سازه ای و برای بناهای بزرگتر و مهمتر از بادگیرهای چهار سازه ای استفاده گشته تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا هدایت کنند.