ربع رشیدی تبریز

ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در خیابان عباسی به سبک معماری ایرانی است. این محوطه تاریخی در واقع به نوعی دانشگاهی بوده که توسط رشید الدین فضل الله همدانی در حدود 750 سال پیش در تبریز ایجاد شد. امروزه از این بنا آثار ناچیزی در تبریز باقی مانده است. رشیدا لدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. دانشگاه مزبور در آن زمان شامل چهار دانشکده بوده که در چهار سوی آن قرار داشتند و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص دادند. این اثر در تاریخ 10 آذر 1354 با شماره 943 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. پارک ربع رشیدی نیز بعدها و در دوران جمهوری اسلامی ایران توسط موسی یزدان پناه ایجاد شد.

این مجموعه که در دامنه کوه سرخاب و در محلی باصفا و بلند جای گرفته ، در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری بنا شد. بنا به نوشته تاریخ نگاران و جهانگردان بزرگ، دارای پهناوری بسیار و ساختمانهای گوناگون همچون مسجد، مدرسه، بیمارستان (دارالشفا)، کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشید الدین بوده است. این مجموعه مانند بیشتر شهرهای کهن حصار و بارویی بزرگ داشت. از مضمون نامه ای که خود خواجه رشید الدین فضل الله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته، چنین بر می آید که ربع رشیدی در آن زمان جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه ای راه اندازی شده بود و شش هزار دانشجو در آن تحصیل می کردند. خواجه هم موقوفاتی را برای تکمیل کتابخانه، مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه جاری مجتمع و زندگی محصلان علوم مختلف اختصاص داده بود. او دانشمندان بزرگی را از هر گوشه گرد آورده و به کار تألیف و تدریس گماشته بود. پنجاه پزشک و چندین جراح از هند، مصر، چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده و مقرری آبرومندی نیز برای آنها تعیین کرده بود.

خواجه فضل الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه های اسماعیلیه زندگی میکرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسید و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد، در سال 718 هجری در اثر دسیسه های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران گردید. شاردن، جهانگرد نامی فرانسوی که در سال 1084 هجری به ایران سفر کرده بود، چنین می گوید: صد سال پیش، شاه عباس کبیر دستور به تعمیر ربع رشیدی داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.

فضل الله همدانی برای ساماندهی املاک وقفی وقف نامه ای را تدوین کرد که به وقف نامه ربع رشیدی با خط خود واقف معروف است و هم اکنون تنها نسخه ای از آن در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد. این نسخه تا سال 1348 در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر ساکن تبریز بود. انجمن آثار ملی هم در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خریداری نمود. وقف نامه ربع رشیدی در خرداد 1386 از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی و در نشستی که از 21 تا 25 خرداد در یونسکو برگزار شد، در فهرست میراث مستند این سازمان به ثبت رسید.