تخت فولاد اصفهان

تخت فولاد اصفهان نام مکانی است پر از مقبره و تکیه های نامی. اغلب بناها و مقبره های افراد مشهور در این قبرستان یا در میان صحنی قرار گرفته یا به دور آنها اتاقک و حجره ای ساخته شده است. این مکان در قسمت جنوب شرقی استان اصفهان قرار گرفته و در حدود 75 هکتار از اراضی منطقه را نیز به خود اختصاص داده است. تخت فولاد از جنوب به خیابان سعادت آباد، از غرب به خیابان مصلی، از شمال به خیابان میر شهرستان اصفهان و از شرق نیز به خیابانهای سجاد و بهار منتهی می شود. تخت فولاد با شماره 1735 در تاریخ 26 خرداد 1375 به ثبت ملی رسید.

لسان الارض نام یکی از تکیه های تخت فولاد در شرق آن است که عمدتا از خشت در ساخت آن استفاده شد. طبق نظر مورخان و باستان شناسان ایرانی، قدمت این تکیه مربوط می شود به عصر دیالمه باز و خیلی ها معتقد هستند که در عصر صفویان قسمتهایی از این تکیه کاسته و به جای آنها قسمتهای دیگری به بنای اصلی این تکیه اضافه شد. تکیه لسان الارض دارای یک مسجد، عمارت و همچنین یک صحن وسیع است که به گفته فردی به نام گالدیری، ساختمان مرکزی آن خانقاه نامیده می شود. در قسمت خانقاه این تکیه هم میتوان با 9 اتاق تو در تو که تنها راه ارتباطی بین آنان فقط یک راهرو پیچ در پیچ بوده، روبرو شد. البته، گفته هایی هم حاکی از وجود یک کتیبه به خط کوفی در این تکیه به گوش می رسند.

از دیگر تکیه های تخت فولاد، تکیه آقا رضی بوده که در واقع، محل دفن رضی الدین محمد موسوی اصفهانی است که متاسفانه در حال حاضر تنها خرابه ای از این تکیه بیشتر باقی نمانده هست. این تکیه درست میان تکیه های خوانساری و چهارسوقی قرار دارد و در کنار صحن نسبتا بزرگ خود از حجره های متعددی نیز برخوردار است. آنطور که کارشناسان تاریخی تخمین زده اند، تکیه آقا رضی از قدمتی مربوط به زمان حکومت شاه سلطان حسین صفوی برخوردار بوده و سبک معماری بکار رفته در این تکیه خیلی خاص و ویژه نیست.

این تکیه تماما از خشت ساخته شده بوده و میتوان با مطالعه بر روی کتابهایی که از زمان وجود این تکیه آگاهی را به خواننده منتقل می کنند، کمی در خصوص این تکیه اطلاعات بدست آورد. همچنین، ناگفته نماند که در گذشته تکیه آقا رضی دارای پستی و بلندی های زیادی در سازه اصلی خود بوده است. تکیه خاتون آبادی هم در بخش شمال غربی تخت فولاد قرار دارد و آنطور که از شواهد بر می آید، به احتمال زیاد محل دفن میر محمد اسماعیل خاتون آبادی هست که وی در زمان حیات خود به عنوان مرشد خاندان صفوی قلمداد میشد. سبک ساخت و نوع معماری بکار رفته برای این تکیه بقدری جذاب و چشم نواز است که قطع به یقین در زمانهای گذشته از این مکان هم به عنوان تکیه استفاده میشد و هم به عنوان عبادتگاه و محلی برای آموزش سایر افراد.

در تکیه خاتون آبادی شما با قسمتهای زیادی مواجه می شوید؛ از صحن های اصلی و فرعی گرفته تا بقعه ای که تاریخ 913 هجری قمری بر روی آن نگاشته شد و همچنین، تعدادی حجره و ایوان و البته زیرزمینی در زیر بقعه که به آن سرداب می گفتند و حتما میر محمد اسماعیل روزگاری در این محل به پرستش و ستایش خدای خود می پرداخت. تکیه خاتون آبادی از جمله بناهای مدرن زمان قدیم بشمار می رفته که دارای دو طبقه بوده است. طبقه دوم دارای یک اتاق مناسب برای پذیرایی از میهمانان بود و یک بالکن که به سمت صحن این تکیه گشوده میشده است.

بابا رکن الدین نام قدیمی ترین تکیه موجود در قبرستان اسلامی تخت فولاد است. این تکیه محل قبر یکی از برجسته ترین عارفان قرن 8 هجری قمری به نام رکن الدین مسعود ابن عبدااله بیضاوی بوده و طبق بررسی های انجام شده، قدمت این تکیه بر می گردد به دوره حکومت ایلخانان. همچنین میتوان از روی سنگ نوشته ای که بر روی ساختمان اصلی این تکیه قرار گرفته و تاریخ 769 قمری بر روی آن درجه شده است، به قدمت بالای این تکیه نسبت به دیگر تکایای موجود در این قبرستان پی برد. تکیه قدمتی رکن الدین در دوران حکام صفویه و در عصر حکومت شاه عباس اول یکبار بطور کامل مرمت و بازسازی شده است.

در خصوص سبک معماری بکار رفته در آن هم باید گفت که بی تردید یکی از عجیب ترین معماری های قدیمی ایرانی را میتوان در این تکیه مشاهده کرد، چرا که ظاهر این تکیه از بیرون شبیه به یک 5 ضلعی است و محور اصلی آن هم درست مطابقت با قبله شیعیان دارد. گنبد واقع شده بر روی بقعه این تکیه از طرح دوازده پارچه ای به صورت رک ساخته شده که طبق نظر کارشناسی، طرح این گنبد از روی طرح کلاه درویشان آن زمان الهام گرفته شده است.

تکیه فاضل سراب متعلق است به ملا عبدالله تنکابی سرابی و دارای قسمتهایی همچون راهروی ورودی، صحن، بقعه و البته سردربی با ظاهر آجری است. طبق آنچه تاکنون از این تکیه فهمیده شده، در مقابل تک تک حجره های عصر صفویه ای که برای این بنا ساخته اند، تعدادی ایوان هم وجود داشته و از آن استفاده میشده است. سردرب این تکیه در حال حاضر تخریب شده بحساب می آید اما سایر بخشهای تکیه خصوصا حجره ها و معماری های گوشه بنا به درستی و به تقلید از نقشه اصلی بازسازی و مرمت شده اند در سال 1382 خورشیدی.

صحن تکیه همچون یک مستطیل بوده و هشتی های موجود نیز طوری تعبیه شده اند که دید کاملی به زوایای داخلی و بیرونی تکیه میتوان به کمک آنان بدست آورد. این هشتی بواسطه دو دالان تاریک به بقعه متصل می شود و میتوان از بقعه به قسمتهای مختلفی دست پیدا نمود. از نکات قابل توجه تکیه فاضل سراب می بایست به طراحی و معماری هندسی منظم آن اشاره کرد. معماری کلی برپای نقشه ای به صورت مستطیل کشیده شده طراحی و سپس بنا گردیده است. بقعه نیز همچون یک هشت ضلعی منظم بچشم میخورد که دورتادور آن همچون لانه پرندگان پر است از دالانهای باریک و تو در تو. گنبد این تکیه نیز به وسیله کاربندی های بسیار ساده ای بر روی جرز دیوارها قرار گرفته و اگر از بیرون به آن نگاه کنید، شاهد طراحی برابر آن در تمام جهتهای اصلی و فرعی جغرافیایی خواهید بود.

در قسمت شمال غربی قبرستان تخت فولاد، تکیه ای قرار گرفته که محل زندگی و فوت فیلسوف، ادیب، معلم و حکیم استان اصفهان بوده است. طبق اظهار نظرات مختلف، تکیه میرفندرسکی همچون اغلب تکیه های نامی تخت فولاد در گذشته هم محل زندگی بود و هم محل آموزش و هم مکان دفن شدن استاد ماهر اصفهانی در عصر صفوی. تکیه میرفندرسکی از قدمتی مربوط به سال 1050 هجری قمری برخوردار بوده و میتوان دلیل اثبات این تاریخ برای این تکیه را نیز پیدا شدن کتیبه ای به خط استاد قلم، میر عماد حسنی از خوشنویسان نامی زمان صفوی دانست که باستان شناسان بتازگی این کتیبه را در مراحل کاوش خود در این تکیه بدست آورده اند.

این تکیه شامل قسمتهای مختلفی از جمله صحن، بقعه، ایوان های منظم، راهروی ورودی، اتصال تکیه بختیاری ها و صمام السلطنه به هم دیگر هست. در قسمت جنوبی تکیه میرفندرسکی میتوان بنایی را نیز مشاهده کرد که به احتمال زیاد در عصر حاکمان قاجاری افزوده شده است. در خصوص معماری این قسمت از تخت فولاد نیز باید گفت که شیوه خاصی از سبکهای معماری ایران باستان در این تکیه بچشم میخورد و مسیر وارد شدن به فضای داخلی آن از گوشه محوطه متعلق به این تکیه هست.

در تکیه مادر شاهزاده نفراتی به اسم شیخ محمد تقی رازی که وی از عالمان روزگار خود تلقی می شود و مریم دایه از فرزندان فتحعلی شاه آرام گرفته اند. طرح این تکه هم از یک معماری ساده همراه با 4 ایوان منظم ارائه شده و آنطور که از پلان قدیمی این تکیه نمایان است، قطعا در گذشته دارای 4 مسیر ورودی نیز بوده که تنها یک مسیر آن باز و از سه تای دیگر به عنوان نورگیرهای کلی بنا استفاده میشد. ایوانهایی که در قسمتهای غربی، جنوبی و شرقی این تکیه وجود دارند، کاملا جلو آمده تلقی می شوند و ایوان ناحیه شمالی هم با تعدادی اتاق در قسمتهای بالانشین خود، یک بنای نسبتا کامل را به شما نشان می دهد.

تکیه مادر شاهزاده نیز همچون دیگر تکیه های نام برده شده پر است از جذابیتهای بصری. در این تکیه میتوان نماهای مختلفی که به صورت نقاشی یا گچبری بر روی درب و دیوارها درج شده اند را نیز مشاهده نمود. تکیه میرزا رفیعا نائینی نیز همچون مابقی تیکه ها از یک سبک منظم معماری ساخته و پرداخته شده است. طبق آنچه مورخان و باستان شناسان تاریخی می گویند، زمان ساخت تکیه میرزا نائینی متعلق است به سال های بین 1082 قمری تا 1105 قمری. با پا گذاشتن به فضای داخلی این تکیه، به راحتی میتوان نظم حاکم در ساخت قسمتهایی همچون صحن، ستون ها، راهروها و حتی دو طبقه اصلی از ساختمان این تکیه را متوجه شد.

این تکیه از داخل منظم و از بیرون به شکل باورنکردنی چشم نواز است. در این تکیه چیز دیگری هم وجود دارد که سبب جلب توجه شما بازدید کنندگان عزیز شود و آن استفاده صحیح از هنر کاشی کاری ایرانی هست. تکیه کازرونی هم ساخته شده درست در سالهای پایانی حکومت شاهان قاجاری بوده و شامل تمام قسمتهای یک تکیه هست. سردرب، صحن، بقعه، تاق، حجره و راهروهایی که تمامی این قسمتها را به یکدیگر متصل می کند، از جمله بخشهای این تکیه بحساب می آیند که به شکل هندسی منظم 8 ضلعی طراحی شد. کازرونی آنطور که از نقشه ساخت آن مشخص هست، دارای دو مسیر ورودی است. اما اشتباه نکنید، از گذشته تا حتی همین الان هم تنها از یکی از این مسیرها برای ورود پیدا کردن به صحن اصلی تکیه استفاده می شود.

تکیه کازرونی از بیرون بیشتر شبیه به یک مستطیل بوده که به ضلع های خود تقسیم شده است و بر روی هر ضلع نیز یک طاق تزئین شده به صورت هنرمندانه با لچکی های منحصر بفرد خودنمایی می کند. تکیه واله هم از همان ابتدا یکی از مجهزترین تکیه های عصر قاجار بود و نباید به شرایط فعلی آن که در آن سردرب و هشتی های آجری کاملا تخریب و از بین رفته اند، نگریست. این تکیه به دستور مستقیم صدر اصفهانی ساخته و پس از ساخت نیز به یک شاعر اصفهانی به نام کاظم واله اعطا شده است. طبق آنچه متخصصان و کارشناسان معماری در عصر قدیم بیان نموده اند، تکیه واله یک عمارت کامل با داشتن باغی مستطیل شکل و انبوهی از درختان بوده و در انتهای باغ یک ساختمان یا همان کوشک و در قسمت مقابل راهروی ورودی هم یک مقبره وجود داشته است.

صحن این تکیه دارای محور اصلی است و خود همین محور نیز از یک ساختمان سفید و بقعه تشکیل شد. نقشه کوشک بنا شده در تکیه واله به شکل چلیپایی بوده که به آن ساختمان 4 فضل نیز گفته می شود. طراحان و سازندگان اولیه این بنا مکان دفن کاظم واله را درست در وسط باغ حفر کرده و روی آن یک سکو به عنوان یادبود وی قرار داده اند. ساختمان اصلی این بنا نیز به صورت نیم هشت و هشت ضلعی بوده و ستونهای دایره ای شکلی هم در زوایای گوشه ای این ساختمان بوجود آمده اند.

در خصوص تکیه چهار سوقی میتوان گفت که معماری آن به شکل مربع بوده و به احتمال بسیار قوی در بخش جنوب غربی بقعه این بنا هم یک شبستان وجود داشته که از آن استفاده های بیشماری بعمل آورده میشده است. نور رسانی برای این تکیه از طراحی باریک و پهن جرزهای کناری صورت میگرفته و باید اضافه کرد که نقشه بقعه این بنا نیز به شکل نیم هشت و هشت بوده و مسیر ورود به صحن اصلی هم از روی یکی از اصلاع سبک مربعی این بنا عبور میکرده است. تکیه چهارسوقی از آجر ساخته شده و میتوان گفت که اگر تخریب نمیشد و پابرجا می ماند تا به امروز در کنار دیگر تکایای تخت فولاد از جذابیتهای بصری فراوانی برخوردار می بود.

تکیه شهشهانی در ابتدا تنها از یک بقعه تشکیل شده و بتدریج صاحب تعداد زیادی حجره و یک صحن اصلی شده است. بخاطر همین هم هست که وقتی با خرابه های داخلی این تکیه مواجه می شوید، بقعه ای در مرکز و تعدادی بنای نابود شده به دور آن را ملاحظه می کنید. تکیه شهشهانی به رغم تخریب اغلب بناهای داخلی خود، دارای معماری هشت ضلعی منظمی در ساخت صحن اصلی خود بوده و همین طراحی خارق العاده سبب گشته تا این قسمت از قبرستان اسلامی تخت فولاد اصفهان کمی منحصر بفردتر در چشم بازدید کنندگان قرار بگیرد.

تکیه جعفر آباده ای محل دفن یکی از عالمان فقید اسلام به نام محمدجعفر آباده ای هست. این تکیه به دستور رکن الملک ساخته شد و تا سال 1324 هجری قمری به دلیل تمرکز وی برای ساخت مسجد بصورت نیمه کاره باقی ماند تا بالاخره پس از اتمام مسجد، ساخت این تکیه نیمه کاره را نیز در پی گرفته و آن را با ایجاد دو صحن یکی به صورت هشتی و حجره های متعدد و دیگری تنها با تعداد محدود حجره تکمیل نمود. تکیه جعفر آباده ای تا مدتها حتی دارای سقف پوششی نیز نبود و به همین خاطر، جناب رکن الملک مجبور به کمی بازسازی بر روی این تکیه شد.

پلان اصلی بقعه این بنا به شکل مستطیلی بوده و باید برای ورود به مسجد رکن الملک ابتدا وارد این فضای مستطیل شکلی شوید و سپس به طرف مسجد حرکت کنید. ساختمان بقعه از هر چهار طرف به زوایای کناری و دور موجود در تکیه راه دارند و میتوان به کمک آن تقریبا از تمامی قسمتهای موجود در این تکیه بازدید بعمل آورد. تکیه جعفر آباده ای دارای دو صحن تقریبا مجزا از هم بوده که توسط ایوان هایی به یکدیگر متصل می شوند. نحوه نور رسانی به محوطه داخلی و فضاهای درونی این بنا به گونه ای بوده که از طرف ایوانهای میانی این تکیه تامین میشده و در اصل، این ایوانها حکم نورگیر را برای فضای کلی بنا داشته اند.

تکیه تویسرکانی به گواهی کارشناسان تاریخی ایران زمین، از هر دو طرف دارای تعداد بیشماری حجره بوده و در خلال این حجره ها دالانهایی را هم تعبیه کرده اند تا بتوان به صحن میانی این حجره ها راه پیدا کرد. بقعه این تکیه هم تماما از آجر ساخته شده و طرح سازه ای آن هم به شکل هشت و نیم هشت هست که اگر با دقت بیشتری به نمای کلی آن نگاه کنید، درخواهید یافت که از سمت 4 ضلع کوچکتر خود قدری به داخل متمایل شده است. با تمام این اوصاف، متاسفانه از اجزای متعدد این تکیه هم تقریبا چیز زیادی برجای نماند جز طاقی که بر روی اضلاع اصلی بقعه این تیکه ساخته شده است. همچنین، این را نیز باید افزود که تقریبا دو سوم حجره های موجود در محوطه داخلی این تکیه در اثر فرسایش و گذر زمان تخریب شده اند.

نقشه طراحی تکیه آقا مجلسی شبیه به شکل هندسی یک مستطیل نسبتا کشیده شده بوده و معماری بقعه داخلی آن هم به صورت نیم هشت و تمام هشت است. از اضلاع کوچکتر این تکیه میتوان وارد مخروبه های آن شد و با دیدن اضلاع بزرگتر آن هم پی به انجام صحیح عمل نور رسانی به کل محوطه داخلی این تکیه برد. تکیه آقا مجلسی از جمله تکایایی بوده که از هر چهار طرف دارای بناهای مختلفی در قدیم بوده است.

تکیه ریزی هم همچون دیگر تکیه های عصر قاجار از یک بقعه با معماری هشت ضلعی ساخته شده و دارای فاکتورهای نور رسانی در اضلاع مختلف همین بقعه بوده است. نقشه طراحی این تکیه در اصل یک مربع حجیم بوده که توسط حصاری از حجره ها در کنار خود، خود را محصور نمایان میکرد. باور نکردنی است اما از این تکیه هم آثار زیادی برجای نمانده و ما نیز برای صحبت پیرامون این تکیه تنها بایستی به محتویاتی که در کتب قدیمی در خصوص این بنا آورده شده، بسنده کنیم. قاب بیرونی این تکیه از جنس آجر بوده و میتوان به وضوح لایه های مختلف نور رسان را در جداره های آن مشاهده نمود. اگر علاقمندید که هر چه بیشتر درباره جاذبه های دیدنی اصفهان نظیر تخت فولاد بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به اصفهان زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.