باغ خان شوشتر

باغ خان باغی مربوط به دوره قاجار بوده و شامل باغ خان بالا و پایین است. این باغ در شوشتر و در کناره کانال تاریخی گرگر قرار دارد. این باغ در انتهای خیابان امام شرقی واقع شده و در تاریخ 2 مرداد 1387 با شماره 23051 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این باغ تحت مالکیت خصوصی خانواده مرعشی است و وجه تسمیه باغ نیز به دلیل تعلق آن به محمد زمان خان مرعشی، از خان های محله کهواز شوشتر در دوره قاجار بود. کانال های آبرسانی این باغ را که از مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی شوشتر جدا می شوند، میتوان از آثار دوره ساسانی دانست.

باغ خان شوشتر با مساحتی در حدود 2600 متر مربع در ابتدا باغی یکپارچه را تشکیل میداد اما در دوره های بعدی و به دلیل تخریب و فرسایش توسط جریان رودخانه و تخریب بخش میانی باغ، به دو بخش شرقی و غربی و یا در اصطلاح باغ خان بالا و باغ خان پایین تفکیک شده است. در باغ خان شوشتر یک ساباط شهری نقش سردر باغ را دارد. ورود به باغ از عرض باغ و از ضلع شمالی و از ساباط ورودی در انتهای یک گذر شهری انجام می پذیرد. باغ خان شوشتر از لحاظ ارتفاعی به طور چشمگیری پایین تر از منازل مسکونی حاشیه بافت در کنار رودخانه استقرار یافته و از همین رو دسترسی به ساباط در امتداد مسیری پلکانی صورت می گیرد که ضمن هدایت شخص به ورودی باغ، اختلاف سطح ایجاد شده را نیز حل می نماید.

این ساباط دارای ارزش معماری ویژه ای است و در دو طبقه اجرا شد. در زیر این ساباط هم دری وجود دارد که به حمام خان منتهی می گردد که در گذشته بخشی از آن به عنوان زورخانه مورد استفاده قرار می گرفت. علاوه بر این، باغ خان شوشتر جایگاهی برای نشستن و دیدبانی یا نظارت بر عبور و مرور به باغ یا حمام به شمار می آمد. همچنین، از فضای طبقه بالای این ساباط به عنوان مسجدی کوچک استفاده میشد. باغ خان شوشتر در سمت شمال به بدنه ای صخره ای منتهی می شود که بر فراز آن منازل مسکونی تاریخی وجود دارند.

در ضلع شرقی حصار باغ از نوع دیواره خشتی و در جنوب و ضلع غربی به صورت پرچین است. برخلاف روال معمول، کوشک باغ خان یا عمارت شاه نشین در خارج از محور اصلی باغ، در بخش شمالی محدوده باغ و در ارتفاعی بالاتر در کنار حمام و بافت مسکونی مشرف به باغ ساخته شد. در حال حاضر، تنها بقایایی از کوشک باغ باقی مانده است. کوشک در باغ خان شوشتر بیشتر دارای عملکردی مشابه نظرگاه بوده که مشاهده و بهره بصری بردن از باغ و محیط اطراف آن را برای شخص فراهم می نماید.

نکته برجسته دیگر در مورد نظام معماری باغ خان شوشتر عدم واقع شدن عناصر معماری باغ بر یک امتداد مستقیم از نظر هندسی است که سبب ایجاد نوعی حس و حال رمز گونه برای فرد می شود که تحت تاثیر محور ارگانیک باغ خان شوشتر و شاخه های در هم تنیده درختان فزونی می یابد و بیننده حالتی رویایی و تخیلی را ادراک می کند. نظام کاشت باغ خان شوشتر دربردارنده مجموعه گسترده ای از درختان میوه است اما نخل های خرمای سر به فلک کشیده یکی از مهمترین درختان این باغ به حساب می آیند که با شرایط اقلیمی منطقه نیز کاملا سازگارند و به زیبایی هر چه بیشتر این باغ افزوده اند.

درختان انجیر، انار، توت، موز و مرکباتی مثل پرتقال، نارنج، لیموی ترش و همچنین درخت کنار از دیگر درختانی هستند که در بستر باغ خان وجود دارند. این درختان همگی متناسب و سازگار با آب و هوا و شرایط اقلیمی منطقه انتخاب و کاشته شده اند. البته در این میان درختچه های زینتی و انواع گل های رز، محمدی، گل شاه پسند، گل کاغذی و لاله عباسی نیز دیده می شود. همچنین، فواصل کاشت درختان در امتداد محور اصلی منظم و یکسان است و نوعی تقسیمات منظم را در هندسه باغ بوجود آورد.