یخدان مویدی کرمان

یخدان مویدی بزرگترین یخچال خشتی ایران و جهان است. این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده و نام «مویدی» از آن نظر است که قنات مشهور به قنات مویدی آب آن را تأمین می نمود. این یخدان در خیابان ابو حامد واقع شده و در تاریخ 2 آبان 1378 با شماره ثبت 2437 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ و برخی از مواد غذایی برای ایام تابستان مردم شهر بوده است. نوک این بنا مخروطی شکل به گونه ای ساخته شده که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث شده که با وزش باد و استفاده از سایه ایجاد شده دمای هوا را به صورت محسوس کاهش می داد. عناصر تشکیل دهنده یخدان هم عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ.

پلان مخزن دایره شکل بوده و گنبدی را روی آن احداث کرده اند. حصار آن نسبتا بلند بوده و 20 متر ارتفاع دارد. مصالح بنا هم خشت خام و ملات گل است. پله های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت ها بنا نهاده شده و در حقیقت هر سال یک لایه جدید خشت و گل روی گنبد می کشیدند. اتاقک های اطراف این بنا به گونه ای احداث شده که در تابستان خنک و در زمستان گرم هستند. در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف را تعبیه می کردند که در شبهای زمستان بطور یکنواخت روی آن آب قرار می گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می بست. وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آبهای منجمد شده قبلی جلوگیری کند. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می تابید، آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده های منجمد از یخ های قبلی هدایت میشد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتیمتر تجاوز نمیکرد. این شرط فنی به خوبی می رساند که یخچال سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ گیری را طراز کنند. پس از آنکه تقریبا قطر یخ به 30 تا 40 سانتیمتر می رسید، یخ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل یخدان که در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت، می بردند و انبار می کردند. در کف یخدان یک یا چند چاه پیش بینی شده بود تا آبهایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ ها بوجود می آمد، از کف یخدان دور گردد. روی هر طبقه از یخ ها هم مقداری کاه می ریختند تا از چسبیدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود.