جشن کوسه برنشین

یکی از مراسم هایی که شهرتی بسیار داشت و همانند جشن های کارناوالی بود «کوسه برنشین» نام دارد. بیرونی شرح این رسم را چنین آورده که در نخستین روز از آذرماه - یا نخستین روز بهار - مردی کوسه (بی ریش) با شمایلی عجیب و غریب را بر خری می نشاندند که به دستی کلاغ داشت و به دستی بادبزن و خود را مرتب باد می زد. او برای جلوگیری از نفوذ سرما با روغن های گرم کننده ویژه ای خود را چرب کرده و خوراک و آشامیدنی های گرم کننده می خورد؛ مردم به این کوسه ژنده پوش که اشعاری در وصف بدرود با زمستان و سرما می خواند می خندیدند و آب و برفاب به سوی او پرتاب می کردند.
شمار فراوانی از مردم کوچه و بازار و نیز برخی ماموران حکومتی به دنبال او بودند و او مجاز بود که از هر خانه و دکانی یک درم سیم یا یک دینار بگیرد. اگر کسی از پرداختن این وجه سرباز می زد مرد کوسه می توانست از ظرف مرکب سیاه یا گِل سرخرنگی که همراه داشت او یا خانه او را نشان کند و گاه به لودگی فرمان تاراج او را می داد. بخشی از این پول که از آغاز مراسم تا میانه روز به دست می آمد سهم حاکم و درآمد میانه روز تا پایان مراسم به هنگام غروب سهم کوسه و همراهان او بود. مردم از ترس حکومت و مسخرگی و لودگی کوسه و نیز از بیم آلوده شدن لباس و جامه معمولا این پول را پرداخت می کردند.
پس از غروب آفتاب، کوسه باید می گریخت و پنهان می شد، مگرنه مردم مجاز به ضرب و شتم او بودند و کسی نیز مانع آن ها نمی شد.

"کوسه برنشین" یکی از آیین های کهن و رو به فراموشی ایران

ابوریحان بیرونی شرح این رسم را آورده است که در اولین روز بهار، مردی کوسه را بر خر می نشاندند که به دستی کلاغ داشت و به دستی بادزن که خود را مرتب باد می زد اشعاری می خواند که حاکی از وداع با زمستان و سرما بود و از مردم چیزی به سکه و دینار می گرفت. آنچه از مردم می ستاند، از بامداد تا نیمروز به جهت خزانه و شاه بود و آنچه از نیمروز تا عصر اخذ می کرد، تعلق به خودش داشت. آنگاه اگر از عصر وی را می دیدند، مورد آزار و شتم قرار می دادند. ابوریحان می گوید در روزگار ما چنین رسمی در شیراز اجرا می شود.
در برهان قاطع نیز گفته شده: «جشنی است که پارسیان در غره آذرماه برگزار می کردند و وجه تسمیه اش آن است که در این روز مرد کوسه یک چشم بدقیافه مضحکی را بر الاغی سوار کرده و داروی گرم بر بدن او طلا می کردند و آن مرد مضحک مروحه و بادزنی در دست داشت و پیوسته خود را باد می زد و از گرما شکایت داشته؛ اما مردمان برف و یخ بر او می زدند و چندی از غلامان پادشاه نیز با او همراه بودند و از هر دکانی یک درم سیم می گرفتند. اگر شخصی در اجابت خواست کوسه اهمال و تعلل می کرد گل سیاه و مرکب که همراه او بود بر جامه و لباس آن شخص می پاشید و از صباح تا نماز پیشین هرچه جمع می شد تعلق به سرکار پادشاه داشت و از پیشین تا نماز دیگر به کوسه و جمعی که با او همراه بودند و اگر کوسه بعد از نماز دیگر به نظر بازاریان درمی آمد او را آنقدر که توانستند می زدند و آن روز را به عربی «رکوب کوسبج» خوانند ... گویند در این روز جمشید از دریا مروارید برآورد و در این روز خدای تعالی حکم سعادت و شقاوت فرمود هر که در این روز پیش از آنکه حرف زند بهی بخورد و ترنج ببوید تمام سال او را سعادت باشد.
در «عجایب المخلوقات طوسی» نیز آمده که: « در این روز لٶلٶ از دریا برآرند و گویند که در این روز باری تعالی حکم به سعادت و شقاوت هر کسی معلوم کرده است. هر که در این روز پیش از آن که سخن گوید «سفرجل» بِه تناول کند و ترنج ببوید در تمامی سال مسعود باشد».
شمس الدین صوفی دمشقی نیز به این مراسم اشاره دارد، با این تفاوت که در توصیف او کوسه بر گاوی می نشیند و زمان مراسم نیز هفت روز است. این جشن به جشن های بابلی «ساکئا» و «زگموگ» شباهت فراوانی دارد. در جشن ساکئا، شاه مقام خود را به یک محکوم به مرگ تفویض می کرد مرد محکوم به جامه شاهانه در می آمد بر تخت می نشست و فرمان می داد و پادشاه چون دیگر رعایا در بین مردم می ماند. پس از یک روز فرمانروایی که معمولا با فرامین طنز همراه بود او را اعدام می کردند و شاه دوباره برتخت می نشست.
حتی نقل است در آیین "میرنوروزی" به افراد اعدامی نقشی واگذار می شد که اگر موفق می شدند نقش محول شده را به درستی ایفا کنند حتی ممکن بود رای به آزادی آنها صادر شود. همین اتفاق در آیین "کوسه برنشین" هم رخ می داد و ممکن بود فرد اعدامی با ایفای نقش درست از مرگ رها شود.
نکته جالب در این آیین ها همین است که تا لحظات آخر این فرصت وجود داشت که فرد مجرم و محکوم به اعدام با ایفای نقش در یک نمایش به خاطر استعداد و هنرش بخشیده شود و از اعدام رهایی پیدا کند. چون هنرهای باستانی و بومی ایرانی با معنویت همراه بوده و زندگی بخشیدن و زندگی کردن را آموزش می دادند.