نظام های میراث کشاورزی بیش از 80 درصد غذای دنیا را تولید می کنند

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، نظام های میراث کشاورزی بیش از 80 درصد غذای دنیا را تولید می کنند.

مائده سلیمی، عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست اظهار کرد: حضور انسان در طبیعت و آغاز فعالیت کشاورزی منجر به تغییراتی در بوم نظام های طبیعی شده است و این موضوع باعث شده تا در سراسر جهان چشم اندازها و نظام های کشاورزی متعددی شکل گیرد که به آنها نظام های میراث کشاورزی گفته می شود. این نظام ها در اثر تعامل پایدار نسل های پی در پی کشاورزان، صیادان، دامداران و عشایر با طبیعت پیرامون بوده و با تکیه بر تجربه، خرد جمعی و دانش بومی مردمان بومی و جامعه بومی و محلی شکل می گیرد و حفاظت می شود.

وی پیرامون اینکه نظام های میراث کشاورزی بیش از 80 درصد غذای دنیا را تولید می کنند، ادامه داد: در واقع نظام میراث کشاورزی به مفهومی چند لایه و تکامل یافته اشاره دارد که ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اکولوژیکی، کشاورزی بوم شناختی، سیاسی و کالبدی را در بر می گیرد. در کشور ایران به دلیل سابقه تاریخی کشاورزی از یک سو و تنوع فرهنگی، اقلیمی و محیطی از سوی دیگر نظام های میراث کشاورزی گوناگونی وجود دارد که بیشتر آنها نشان دهنده نبوغ انسان برای تولید غذا و برطرف کردن نیازهای معیشتی و زیستی خود در یک منطقه خشک و نیمه خشک است.

اگرواکولوژیست و کارشناس مناظر میراث کشاورزی گفت: نظام های میراث کشاورزی تولید کننده غذا و نیازهای انسان و تأمین کننده معیشت آنها در سطوح محلی و ملی هستند و همگی نظام های کشاورزی بوم شناخت و هوشمندانه ای هستند که از مدیریت و حفظ تنوع زیستی و منابع آب و خاک بهره می برند و علاوه بر تولید غذا و کالاهای مختلف، خدمات اکوسیستمی متنوعی را ارائه می دهند و در تأمین امنیت غذایی نقش مهمی دارند. این نظام ها نه تنها به خلق منظرهای بسیار برجسته ای منجر شده اند، بلکه سبب شدند که تنوع زیستی کشاورزی و دانش بومی کشاورزان با اکوسیستم های مختلف انطباق پیدا کند.

وی بیان کرد: نظام های میراث کشاورزی بر حفاظت و بهره برداری از آب، خاک و تنوع زیستی تأکید دارد و با بهره وری از نظام های زیست فرهنگی متنوع همچون نظام های همیاری از مزایای خرد جمعی برای مدیریت پایدار این منابع بهره می برد. این نظام ها بسیار متنوع هستند و مثال هایی چون نظام های کشت چندگانه و چند اشکوبه، نظام های دارای روشهای باستانی مدیریت آب و خاک، شالیزارهای سنتی، خانه باغ های چند لایه و پیچیده، نظام های عشایری و نیمه عشایری، نظام های زیر سطح آبهای آزاد، نظام های کشاورزی قومی و قبیله ای، نظام های کشت محصولات و ادویه های ارزشمند مانند زعفران و نظام های جمع آوری و شکار را در بر می گیرند.

عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست افزود: استفاده از تنوع زیستی کشاورزی یکی از مهمترین ویژگی های نظام های میراث کشاورزی به شمار می آید و این نظام ها درجه بالایی از منابع ژنتیکی گیاهی و دامی را در خود جای داده اند. در نظام های کشت چند لایه و چند کشتی، نظام های جنگل زراعی و نظام های پیچیده خانه باغ ها اغلب بیش از 100 گونه زراعی در یک واحد مزرعه کشت می شود و از محصول آن برای مصارفی چون سوخت، غذای دام، دارو، مواد ساخت وساز و از همه مهمتر تولید غذا و تأمین مواد مغذی خانواده استفاده می گردد.

وی ادامه داد: نظام های مدیریت آب و خاک نیز در نظام های میراث کشاورزی منحصر بفرد بوده و نشان دهنده نبوغ مردمان بومی و جوامع بومی و محلی هر منطقه در ارتباط با طبیعت و بهره گیری از پتانسیل های آن در راستای برطرف کردن نیازهای خود است. در چشم اندازهای میراث کشاورزی این نبوغ و نوآوری را میتوان در انواع شیوه های جمع آوری آبهای زیرزمینی مانند استفاده از قنات و سدهای زیرزمینی و جمع آوری جریان های سطحی ناشی از بارش باران و یا سیلاب مانند بندسارها مشاهده کرد.

این کارشناس اظهار کرد: منظرهای میراث کشاورزی و نظام های سنتی آن، در اثر مدرن شدن و تغییرات حاصل از فناوری ها و روش های اقتصادی ناپایدار به سرعت در حال تخریب هستند. در دهه های گذشته با راه یافتن مفهوم توسعه پایدار در محافل بین المللی و با توجه به جایگاه کشاورزان خانوادگی و کوچک در تولید غذای مورد نیاز مردم جهان، توجه به اهمیت و ضرورت حفاظت از نظام ها و منظرهای میراث کشاورزی افزایش یافته است و در پاسخ به روند جهانی تخریب کشاورزی سنتی و خانوادگی و با هدف حفاظت و بهبود کارکردها و ارزش های این شیوه کشاورزی و به منظور دستیابی به اهداف توسعه پایدار، برخی از سازمان های بین المللی بر موضوع میراث کشاورزی تمرکز کردند.

وی تصریح کرد: در این میان سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) و سازمان آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با همکاری شورای بین المللی بناها و محوطه های تاریخی (ایکوموس) سازوکارهای مختلفی را برای شناسایی، ثبت و حفاظت پویا از این میراث گرانبهای بشری به کار گرفتند. در حال حاضر ارزش های ملموس و ناملموس نظام های میراث کشاورزی، تحت عنوان «چشم اندازهای میراث فرهنگی» توسط یونسکو و «نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی (جیاهس)» توسط سازمان فائو شناسایی و ثبت می شوند و برای حفاظت از آنها برنامه های حفاظتی مختلف ارائه می شود.

سلیمی گفت: هدف کلی برنامه جیاهس، شناسایی نظام های میراث کشاورزی با اهمیت جهانی و منظرهای آن و حفاظت از تنوع زیستی کشاورزی و نظام های دانش آن از طریق سرعت بخشی و ایجاد یک برنامه بلند مدت برای حمایت از هر نظام و ارتقاء مزایای محلی، ملی و بین المللی آن از طریق حفاظت پویا و مدیریت پایدار آن است. مفهوم حفاظت پویا در این ایده ریشه دارد که حفاظت تنها در بناهای تاریخی، موزه ها و جنگل های دست نخورده محقق نمی شود، بلکه می تواند در زندگی روزمره جوامع بومی و محلی و با توجه به نیازها و انتظارهای آنها نیز محقق شود.

وی خاطرنشان کرد: از آنجایی که نظام های میراث کشاورزی (جیاهس) نظام هایی زنده و پویا هستند که در طول زمان تکامل می یابند و به همین دلیل حفاظت مطلق و جلوگیری از هرگونه تغییر و پویایی در این نظام ها باعث می شود تا فرآیند تکامل مختل شود و ظرفیت سازگاری این نظام ها با شرایط جدید کاهش یابد و این موضوع می تواند آسیب پذیری و حتی زوال نظام های میراث کشاورزی را به دنبال داشته باشد. در واقع رویکرد حفاظت پویا همواره تلاش می کند تا با الهام از طبیعت و براساس فرآیندهای اگرواکولوژیکی و همچنین توجه به دانش بومی و فرآیندهای اجتماعی و بدون تضعیف هویت فرهنگی و حفظ یکپارچگی عملکرد کلی نظام میراث کشاورزی را بهبود بخشد و از این طریق رفاه بیشتری را برای جامعه به ارمغان آورد.

این کارشناس مناظر میراث کشاورزی بیان کرد: کل نگری و چندکارکردی بودن نظام های تولید غذا در منظرهای میراث کشاورزی و جایگاه آن در تولید غذای امروز، باعث شده که توجهات ملی و بین المللی برای شناسایی، ثبت و حفاظت پویا از آنها به شکل قوی تری دنبال شود. دنیای امروز با موضوعاتی چون فقر، گرسنگی و سوء تغذیه، تغییر اقلیم، تخریب اکوسیستم ها، از دست رفتن تنوع زیستی، فرسایش ژنتیکی، کم آبی، خشکسالی و بیابان زایی روبروست و در نظام های میراث کشاورزی میتوان مجموعه ای از عناصر و عوامل گوناگون را در تاب آوری، سازگاری یا کاهش اثرات این چالش ها مشاهده کرد.

وی تأکید کرد: مدیریت نظام های میراث کشاورزی اغلب در دست کشاورزان خانوادگی و کوچکی است که بیش از 80 درصد غذای دنیا را تولید می کنند. جوامع بومی شکل دهنده نظام های میراث کشاورزی برای حفظ استقلال و خودکفایی در امر تولید غذا، انواع مختلفی از روش ها و راهبردهای پایدار را به کار گرفته اند و علاوه بر تولید غذای سالم و کافی برای تک تک اعضای جامعه به ویژه زنان و کودکان و برطرف کردن سایر نیازهای آنها، از طریق بازارهای محلی و منطقه ای در تأمین امنیت غذایی نیز نقش آفرینی می کنند.

سلیمی تصریح کرد: استفاده از تنوع زیستیِ کشاورزی غنی و به کارگیری نظام های دانش سنتی و بومی از دیگر معیارهای ارزش گذاری نظام های میراث کشاورزی مهم جهانی هستند. جوامع بومی و محلی به عنوان گروه های شکل دهنده و تکامل دهنده این نظام ها در یک نظام جامع و پایدار، به تولید غذا و سایر نیازهای خود می پردازند و با استفاده از روش ها و راهبردهای تاب آورانه علاوه بر حفظ اکوسیستم ها، ظرفیت سازگاری خود را در برابر تغییر اقلیم، شرایط آب و هوایی سخت، خشکسالی، سیل و سایر بلاها تقویت کرده و به تدریج کیفیت زمین و خاک را نیز بهبود می بخشند.

وی افزود: همچنین در نظام های جیاهس مدیریت منابع طبیعی با تکیه بر نظام های دانش بومی در جریان است و در همین راستا مجموعه ای از روش ها و فناوری های بومی برای حفاظت و استفاده پایدار از تنوع گونه ای و ژنتیکی و همچنین آب و خاک شکل گرفته است. این روش ها در طول زمان به کار گرفته شده اند و با شرایط سخت محیطی و اقلیمی و همچنین نیازهای اجتماعی و فرهنگی آن سازگار شده اند. استفاده از این نظام های دانش بومی باعث می شود تا ظرفیت سازگاری و تاب آوری در برابر مخاطرات مرتبط با تغییر اقلیم افزایش یابد و مدیریت و حفاظت پایدار از اکوسیستم های خشکی و دریایی ساحلی صورت گیرد.

عضو هیأت مدیره مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست در پایان گفت: علاوه بر این سازمان های اجتماعی، نظام های فرهنگی و مداخلات اجتماعی کشاورزان از دیگر عوامل مهم تداوم و پایداری نظام تولید در در نظام های میراث کشاورزی هستند. نظام های ارزش و سازمان های اجتماعی موجود در این نظام ها با استفاده از خرد جمعی یک شیوه مدیریتی پایدار را به کار می گیرند و در این نظام تقریباً تمام اعضای جامعه از مزایای این نوع مدیریت منفعت می برند و تسهیم منافع به شکلی عادلانه صورت می گیرد.