بررسی تحولات صنایع دستی از چند منظر ساختاری و مدیریتی و تعاریف و مفاهیم

خبرگزاری مهر/ براساس خبرهای واصله، بررسی تحولات صنایع دستی از چند منظر ساختاری و مدیریتی و تعاریف و مفاهیم صورت گرفت.

صنایع دستی یا به گفتار و نوشتار بهتر «هنرهای صناعی» هنری برخاسته از بطن فرهنگ اصیل، غنی و بارور مردمان ایران است که وسعت آن پهنای سرزمین ایران، پیشینه آن، به بلندای تاریخ و جایگاه آن در قلب و روح و روان صنعتگران پرمایه، با ذوق و اهل کمال و معرفت ایران است. هنرهای صناعی، بخشی از هنرهای سنتی است که جلوه کاربردی یافته و نمایشگر روح هنرهای سنتی است.

صنایع دستی به عنوان کاربردی ترین هنر ایران که هزاره های متمادی برای گروه کثیری از مردم، بخشی از تولیدات مورد نیاز جامعه را تأمین می کند حافظ ارزش های متقن فرهنگی این مرز و بوم است. صنایع دستی با لحاظ خصوصیات ذکر شده پلی میان اقتصاد و فرهنگ است. با توجه به توسعه این هنر صنعت میتوان گامی در جهت اشتغال زایی و معرفی فرهنگ اصیل ایران برداشت که با دارا بودن زمینه های فرهنگی، بومی و با تکیه بر دانش تجربی می تواند نقش موتور محرک اقتصادی باشد و به عنوان پیشه ای اشتغال زا، کم هزینه نقش مهمی در اقتصاد مقاومتی و امنیت ملی دارد.

بررسی ها نشان می دهد با تمام ظرفیتهای مفروض در کشور، مسائل و مشکلات مدیریتی، تغییرات ساختاری متعدد، بی توجهی سیاست گذاران، ضعف و کاستی های نظارتی و حمایتی بین بخشی، این هنر صنعت را در وضعیت مطلوب در سمت عرضه و تقاضا قرار نداده است.

بنابراین صنایع دستی در حوزه های حمایتی، سیاستی، برنامه ای و هماهنگی بین بخشی وضعیت مطلوبی ندارد و برای دستیابی به افقی، روش مداخلات هدفمندی را لازم دارد.

تحولات صنایع دستی از چند منظر ساختاری، مدیریتی و تعاریف و مفاهیم قابل توجه و بررسی است. این بررسی را زهرا تقدس نژاد، سعید شفیعا از دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش (گروه ورزش، میراث فرهنگی و گردشگری) مرکز پژوهش های مجلس انجام داده اند.

در بخشی از این بررسی ها به تحولات ساختاری و سازمانی پرداخته شده و آمد:

صنایع دستی از سال 1345 تا آخرین تحولات از نظر ساختاری، سازمانی و مدیریتی تغییرات زیادی کرده که به تبع آن فاقد رویه واحد و خط سیر قابل ارزیابی است.

همچنین تحولات بررسی شده نشان می دهد که آخرین رویداد ساختاری مرتبط با سال 1385 است اما به واسطه اینکه لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در مجلس شورای اسلامی در جریان است و این لایحه می تواند موجبات تحولات دیگری در حوزه صنایع دستی باشد اما راهبری حوزه مذکور از قالب معاونت خارج نخواهد شد.

این جابجایی های ساختاری نه تنها کمکی در بهبود وضعیت صنایع دستی نداشت بلکه این تغییرات نتیجه ای جز انحلال شرکت سهامی صنایع دستی و انحلال 9 شرکت منطقه ای در بر نداشته است. عملاً مساله اصلی این تغییرات به طور خاص در دهه اخیر بیشتر از آنکه به توسعه محتوای صنایع دستی مرتبط باشد به تغییرات ساختاری و سازمانی اختصاص داشته است.

بدیهی است که تغییرات مکرر ساختاری و سازمانی، تغییرات مدیریتی را نیز به همراه دارد. جدول زیر تغییر مکرر وضعیت مدیران حوزه صنایع دستی را نشان می دهد.

مدیران حوزه صنایع دستی در بازه بین سال 1345 تا 1401 که معادل 56 سال است، دارای دوره مدیریتی حدوداً دو سال بوده اند. همچنین با تأکید بر سابقه فعالیتی پیشین یا میزان ارتباط رشته تحصیلی با حوزه های مدیریتی یا تخصصی مربوطه، مشخص است که کمتر از 25 درصد این افراد استانداردهای حداقلی برای راهبری این حوزه را داشته اند. بنابراین مهمترین آسیب های مدیریت این حوزه را میتوان در عدم ثبات مدیریتی، عدم تخصص گرایی و فقدان تحصیلات دانشگاهی مرتبط و کاربردی نسبت به حوزه صنایع دستی دانست.

با گذشت 56 سال از تأسیس سازمان صنایع دستی، هنوز تعریف جامعی برای صنایع دستی ارائه نشده و ارائه تعاریف متعدد و متفاوت، نشانه ای از این ادعا است. اولین تعریف در سال 1348 توسط شورای صنایع دستی ایران به شرح «صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده های آن با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی، ذوق و هنر انسانهای هر منطقه با توجه به میراث های قومی آنان ساخته و پرداخته می شود، ارائه شده است.

در حالی که آخرین تعریف در سال 1396 در قانون حمایت از هنرمندان، استادکاران و فعالان صنایع دستی مصوب 1396 چنین است که «صنایع دستی ایران مجموعه ای از صنایع هنری و دستی است که ضمن رعایت ضوابط شرعی و قانونی با محوریت خلاقیت، ذوق و زیبایی شناسی با بهره گیری از مواد اولیه قابل دسترس تولید می شود و فرآیند ساخت و تولید محصول به صورت فردی یا گروهی عمدتاً با دست یا کمک ابزار مورد نیاز انجام می گیرد»

اما گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، در سال 1382 واژه «هنرهای صناعی» را گویاتر و کامل تر از واژه «صنایع دستی» دانست و هنرهای صناعی را به عنوان زیر مجموعه مهمی از هنرهای سنتی تعریف کرد. طبق تعریف این فرهنگستان، هنرهای سنتی با منشأ گرفتن از مبدأ واحد، محمل سیر و سلوکی فردی است که از طریق دریافت شهودی بر مبنای آدابی معنوی و به شیوه استاد شاگردی انتقال می یابد و صورتی از تجلیات گوناگون زیبایی حقیقی را متناسب با شرایط زمانی و مکانی در اثر هنری متعین می سازد.

در حالی که صنایع دستی (هنرهای صناعی) بخشی از هنرهای سنتی است که با بهره گیری از فنون و مهارتهای متناسب و با قابلیت تکثیر غیر ماشینی در متن زندگی فردی و جمعی عرضه می شود. جای توجه دارد که مطابق آئین نامه داخلی و ضوابط اجرایی شورای ارزیابی هنرمندان کشور، گروه هنرهای سنتی و صناعی را شامل یازده سرشاخه دانسته که شامل معماری سنتی و تزئینات وابسته به معماری، صحافی سنتی و جلدسازی و کاغذسازی، بافتنی ها و نساجی های سنتی، صنایع و آرایه های فلزی، چوبی، سنگی، شیشه ای، چاپ های سنتی، سفالگری، کاشی و سرامیک سازی، نگارگری و سازسازی است.