سوراخ ایجاد شده در یکی از دیوارهای چهلستون چه ربطی به ملکه انگلیس دارد؟

ایسنا/ بدنبال آخرین خبرهای واصله، این پرسش مطرح می گردد که سوراخ ایجاد شده در یکی از دیوارهای چهلستون چه ربطی به ملکه انگلیس دارد؟

ملکه انگلستان در سفر به اصفهان شبی را در عمارت چهلستون اقامت داشت و به همین دلیل برای نصب بخاری در یکی از دیوارهای چهلستون سوراخی ایجاد کردند که بر اثر آن، نقاشی چهره شاه عباس از بین رفت. مهدی وفامهر، پژوهشگر هنر در کنکاشی صحت این قضیه را بررسی کرده است.

مهدی وفامهر در نتیجه این جویش، متنی را گردآوری کرده که در اختیار خبرگزاری قرار داده شده است. در این نوشتار او آمد: چند سالی است که در مورد زندگی و آثار امیر هوشنگ جزیزاده، هنرمند پیشکسوت نگارگری در اصفهان در حال پژوهش هستم. طی پژوهش در مورد زندگی و آثار این هنرمند، بخشی هم به سفر ملکه انگلستان به ایران اختصاص یافت؛ چرا که به مناسبت آن سفر یکی از آثار نقاشی هوشنگ جزیزاده به پرنس فیلیپ، همسر ملکه هدیه داده شد.

اما آنچه در این نوشتار می پردازم، به دلیل انتشار مطلبی است که چند روز پیش و به دنبال مرگ ملکه انگلستان در شبکه های اجتماعی دست به دست می شود. در آن مطلب آمد که ملکه انگلستان در سفر به اصفهان شبی را در عمارت «چهلستون» اقامت داشت و به همین دلیل برای نصب بخاری و گرمایش یک لوله دودکش در یکی از دیوارهای چهل ستون ایجاد شد. این کار باعث شده چهره شاه عباس در یکی از نقاشی های این بنا از بین برود.

با این اطلاع که ملکه انگلستان در آن سفر در شهر اصفهان اقامت شبانه نداشت، در پی کشف واقعیت شدم. این نوشتار نیز در نتیجه مشورت با دکتر امیرحسین کریمی، متخصص مرمت آثار تاریخی و منابعی که معرفی کردند، گردآوری و تکمیل شد. بر همین اساس هم ادعا مطرح شده کاملا غلط بوده و تخریب نقاشی چهلستون ربطی به سفر ملکه انگلستان ندارد.

سفر ملکه الیزابت به ایران در اسفند سال 1339 خورشیدی بوده است و طی این سفر او غیر از تهران به همراه محمدرضاشاه و همسرش، فرح دیبا از شهرهای اصفهان و شیراز دیدن کرد.

در منابع از قول استاندار وقت اصفهان آمد: چون اصفهان جای مناسبی برای خوابیدن ملکه ندارد، بعد از دیدن آثار باستانی، ظهر ناهار را در کاخ چهلستون صرف می کند، سپس عازم شیراز می شود.

ملکه و همسرش از ساعت یازده و نیم تا ساعت چهار بعدازظهر روز سیزدهم اسفند در اصفهان بسر بردند و میدان نقش جهان، مدرسه چهارباغ، بیمارستان مسیحی، مدرسه نابینایان و چهلستون را بازدید کردند.

داستان سفر ملکه و جزئیات آن در منابع مختلفی ذکر شده است. آنچه در اینجا به آن میپردازم ادعای تخریب یک نقاشی دیواری به بهانه نصب بخاری برای اقامت ملکه الیزابت است.

در مورد این که چگونه می شود یک نقاشی دیواری تاریخی برای عبور لوله دودکش بخاری تخریب شود باید بگویم که چهلستون پس از دوره صفویه در مقاطعی متروک شده و در دوره هایی هم استفاده اداری یا نظامی داشته است؛ در زمانی که برای ما مشخص نیست نقاشی های اتاق های اطراف تالار مرکزی با گچ پوشانده شده اند. برای دلیل این کار احتمالا میتوان گفت که بر اثر گذشت زمان و استفاده مکرر دیوارها کدر شده بوده و نقاشی ها هم جرم و دوده گرفته و تیره شده بودند، بنابراین اتاق ها را به عنوان بازسازی، گچ کشی و سفید کرده بودند. برای همین در مقطعی که احتمالاً اواخر قاجار یا اوایل پهلوی بوده است در یکی از این اتاق ها دیوار را سوراخ کرده و لوله بخاری را عبور می دهند، در حالی که نمی دانستند در زیر این لایه سفید گچ، به دیوار یک نقاشی وجود دارد.

اشاره میکنم در همه دوره ها تا قبل از مرمت اساسی اواسط دهه چهل توسط ایتالیایی ها در چهلستون، انواع دخل و تصرفات در تزیینات چهلستون انجام می شود. استاد جزیزاده تعریف می کند زمانی که جواد رستم شیرازی روی دیوارهای چهلستون نقاشی میکرده در کنارش بوده و تعلیم می دیده است. یا مثلا قاب کاشی جدیدی به جای کاشی کاری قبلی نصب می شود یا روی بعضی از نقاشی های قبلی را نقاشی کرده بودند؛ تا این که در اواسط دهه چهل شمسی هیأت ایتالیایی برای مرمت جامع چهلستون شروع به کار می کنند و تمام لایه ها و الحاقات بعد از صفویه را اعم از گچ و نقاشی و کاشی جدا کرده و حذف می کنند.

در مرمت های دهه سی و چهل است که وقتی لایه های گچ را بر میدارند متوجه می شوند چندین نقاشی زیر این لایه های گچ وجود دارد و یک سوراخ هم در وسط یکی از آنها ایجاد شده است.

لطف الله هنرفر که از سال 1331 تا 1339 شمسی رئیس باستان شناسی اصفهان بوده است و در مطالب اخیر مطرح شده که در اعتراض دخل و تصرف در چهلستون به مناسبت سفر ملکه الیزابت از این سمت استعفا کرده است، در صفحه 74 کتابی به نام «راهنمای ابنیه تاریخی اصفهان» و نیز در صفحه 562 کتاب جامع خود با عنوان «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» آورده است که در سال 1334 خورشیدی بعضی از نقاشی های اتاق ها از زیر گچ خارج شده و توصیف می کند از جمله آثار پدیدار شده تابلویی است با دوازده پیکره که تصویر شاه عباس هم در آن نقاشی است که منظور همین نقاشی است که لوله بخاری در آن کنده شده است. با اینکه چهره شاه عباس بر اثر این تخریب مخدوش شده است، اما هویت او را از فرم کلاه مخصوصش شناسایی کرده اند.

درباره این اثر و مراحل کشف و تثبیت آن در گزارش هیأت ایتالیایی هم اشاره شده است.

بر این اساس، به نظر می رسد چهار سال قبل از سفر ملکه انگلستان به اصفهان، آن نقاشی از زیر گچ بیرون آورده شده و بقیه اتاق ها هم به تدریج در حال مرمت بوده اند و اینکه به این مناسبت از وسط یک نقاشی، لوله دودکش کنده شده غیر ممکن به نظر می رسد.

لازم به توضیح است که گزارش سفر ملکه الیزابت به ایران در روزنامه اطلاعات آمد. جزییات سفر به اصفهان در گزارش دیگری در روزنامه مجاهد کامل آمده که دسترسی به آرشیو آن ممکن نبود؛ آرشیو این روزنامه در گنجینه مطبوعات اصفهان وجود داشت که چند سال قبل به بهانه نداشتن جا برای نگهداری این مجموعه به تهران برده شد و سرنوشت نامعلومی پیدا کرد.