تکیه دولت یکی از مشهورترین تکیه های تهران بوده است

ایرنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست آمده، تکیه دولت یکی از مشهورترین تکیه های تهران بوده است.

ماجرای ساختن «تکیه دولت»، تعزیه های باشکوهی که در دوران ناصرالدین شاه در آن برگزار میشد و اینکه آیا شاه قاجار بعد از مسافرت به اروپا و الگوگیری از تماشاخانه آلبرت هال لندن دستور آن را صادر کرده است؛ از مباحث تاریخ دو قرن گذشته است.

با افزایش جمعیت تهران و اشتیاق عامه مردم و اعیان و اشراف به تعزیه و علاقه شدید ناصرالدین شاه به داشتن یک بنای عالی و مناسب برای برگزاری تعزیه های دولتی و درباری، دیگر تکیه دولت قدیم (تکیه حاج میرزا آقاسی) گنجایش جا دادن انبوه تماشاگران تهرانی را نداشت و محل مناسبی برای برپایی مراسم تعزیه نبود. از این رو ناصر الدین شاه در سال 1283 هجری قمری به دوستعلی خان معیرالممالک دستور داد تا همراه ساخت کاخ شمس العماره تکیه بزرگی هم در کنار آن بنا کند. معیر الممالک از همان زمان دست به کار شد و هنرمندان و معماران مشهور تهران را برای این کار گرد آورد.

اگرچه ظاهرا چند سال طول میکشد تا تزیینات داخلی و بخش های فرعی آماده شود و نخستین تعزیه ای که در تکیه دولت برگزار می شود از سال 1293 هجری قمری به بعد است که تعزیه خوانی در این تکیه باشکوه و جلال خاص آغاز شده است و این تعزیه ها تا سال مرگ ناصر الدین شاه (1313 هجری قمری) ادامه داشت و سال به سال بر شکوه و جلال و تجمل تشریفات آن افزوده میشد و پس از او تاز مان محمد علی شاه و حتی احمدشاه اگر چه تعزیه خوانی های تکیه دولت به روال گذشته همچنان ادامه یافت؛ اما شکوه و جلال و زرق و برق تعزیه خوانی های دوره ناصری را نداشت.

عبدالله مستوفی در شرح زندگانی من (جلد یک صفحه 288) نوشته: «... ناصرالدین شاه که از همه چیز وسیله تفریح می تراشید، در این کار هم سعی فراوان خرج داد و شبیه خوانی را وسیله اظهار تجمل و نمایش شکوه و جلال سلطنتش کرد...» (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)

هزینه های تعزیه در دوران ناصرالدین شاه

بطور کلی تعزیه ها در دوره قاجار در تکیه ها برگزار میشد؛ بجز تعزیه خوانی های عمومی که بانیان آن بیشتر اهالی محل بودند و هر خانواده به حد توانایی خود با رضایت و رغبت برای آن پول پرداخت میکرد، تعزیه خوانی های دولتی هم به دو صورت تعزیه خوانی های دولتی یا درباری و سلطنتی پایتخت و تعزیه های دولتی شهرها و ایالات برگزار میشد. اعتماد السلطنه درباره مخارج دولتی و غیردولتی در اواسط عهد ناصری می نویسد «از طرف دولت روز افزون چه در تهران و چه در سایر بلاد بیش از 50 هزار تومان از عین مالیات به مخارج تعزیه داری می رسد و البته در تمام اقطار ایران در این ماه تقریبا یک کرور تومان قند و چای به مصارف روضه الشهدا خوانی می رسد» البته ناصرالدین شاه علاوه بر تعزیه خوانی های معمول تکیه دولت در مسافرت های خود نیز دستور میداد که برایش تعزیه بخوانند که هزینه های آن را نیز باید حساب کرد.

کنت جوزف آرتور دو گوبینو (Joseph Arthur de Gobineau) که نخستین بار در سال 1855 یعنی درست زمانی که تازه 9 سال بود ناصرالدین شاه بر اریکه سلطنت تکیه زده بود، خود را با کشتی به ساحل بوشهر رساند و از آنجا راهی نقاط مرکزی ایران از جمله پایتخت شد. سه سال در ایران ماند که بخشی از آن دبیر اول و نیمه دوم این مدت کاردار سفارت فرانسه در تهران بود. او همچنین سه سال بعد، از ناپلئون سوم، امپراتور فرانسه دوباره مأموریت یافت تا در جایگاه کاردار فرانسه راهی ایران شود که تا سال 1863 تداوم یافت.

وی پیرامون اینکه تکیه دولت یکی از مشهورترین تکیه های تهران بوده است، می نویسد «خواننده خوش صدا بیش از دیگر اعضای دسته درآمد دارد، زیرا عایدی به تناسب قریحه و استعداد تقسیم می شود. مثلا درآمد پسر بچه چهارده پانزده ساله ای که مردم صدایش را بویژه دوست دارند و از اشتهار کلانی برخوردار است، در دهه محرم بر 250 تا 300 تومان (2900 تا 3400 فرانک) می شود که عایدی خوبی است.»

دوگلاس اسلادن نویسنده انگلیسی که شرح یک مجلس تعزیه را از زبان دولوری، ایلچی فرانسه دربار مظفرالدین شاه نقل می کند، می گوید «جوان اصفهانی خوش صدا که در تعزیه شبیه قاسم (برادرزاده امام حسین) شده بود، برای تعزیه خوانی های 10 روزه اول محرم در حدود 400 تومان گرفت که نسبت به آن زمان مبلغ کلانی است.» (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)

مردم تهران «تکیه دولت» را ترجیح می دادند

تکیه دولت را میتوان نخستین تماشاخانه بزرگ ایران به حساب آورد که یکی از فاخرترین گونه های نمایشی آیینی ایرانی، یعنی «تعزیه» در آن اجرا میشده و حاضران را به بهترین وجه شیفته تماشای این گونه نمایشی میکرده است. با آنکه در ایام محرم در تکایای معروف و بزرگ تهران، میادین مختلف تعزیه خوانی های خوبی برگزار میشد، اما بیشتر مردم تهران تکیه دولت را بر همه آنها ترجیح می دادند و آرزو داشتند تعزیه های آن را ببینند. مردم در ایام محرم بامداد هر روز از دور و نزدیک شهر با شتاب خود را به سبزه میدان و جلوی تکیه دولت می رساندند تا هرچه زودتر در تکیه جایی برای خود بیابند و از تماشای تعزیه محروم نمانند.

دربار قاجار هنگام برگزاری تعزیه در تکیه دولت، گهگاه از نمایندگان دولت های اروپایی مقیم تهران دعوت میکرد که در برخی مجالس تعزیه شرکت کنند. سیاحان و جهانگردان اروپایی نیز که به تهران می آمدند اگر اقامت آنان در تهران با ایام سوگواری مقارن بود می کوشیدند تا با کسب اجازه از شاه و رجال درباری و متصدیان تکیه و تعزیه یک یا چند مجلس از تعزیه را در تکیه دولت ببینند. (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)

بخش های تکیه دولت

در مرکز تکیه دولت، سکوئی دایره شکل به قطر تقریبی 9.5 متر و ارتفاع یک متر، که از سنگ منقوش به قاب و شمسه ساخته شده بود، قرار داشت که سطح آن با آجر، فرش شده و در چهار طرف آن نیز پله هایی درنظر گرفته شده بود. این سکو تخت نامیده می شد و شبیه خوانان تعزیه ها از پله های چهار طرف آن بالا می رفتند و نسخه های مختلف تعزیه را اجرا میکردند. اطراف این سکو نیز راهی ایجاد شده بود به عرض تقریبی شش متر تا دسته های عزاداری، سواره ها، موزیکچی ها، فیل ها، شترها و درشکه ها از این طریق وارد شده و پس از گردش و اجرای مراسم مخصوص به خود، از این راه نیز خارج شوند.

منبر تکیه دولت

در تکیه دولت، یک منبر بزرگ از سنگ مرمر وجود داشته که برخی معتقدند 20 پله و برخی دیگر معتقدند 14 پله داشته که بلندای آن حدود ارتفاع یک طبقه از «تکیه دولت» بوده است. این منبر به سفارش معیرالممالک در شهر یزد ساخته شده که آن را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه دولت خارج می کنند و در میدان توپخانه سابق قرار می دهند و شیخ فضل اللّه نوری روی آن سخنرانی می کند. در مقابل این ایوان، در انتهای صحن تکیه، منبری از سنگ مرمر با چهار پله روی سکوی مرتفعی قرار داشت که قبل از شروع تعزیه چند واعظ بر آن وعظ کرده و مردم را برای مشاهده وقایع تعزیه آماده می کردند.

چادر تکیه دولت

جعفر شهری در صفحه 114 کتاب طهران قدیم پیرامون اینکه تکیه دولت یکی از مشهورترین تکیه های تهران بوده است، نوشت: چادر این تکیه نیز به نسبت مکان خود از بزرگترین و پرشکوه ترین پوش ها بود که بر اسکلت آهنی آن استوار میشد؛ چه، سقف و پوش سلطانی بحساب می آمد که سایه بر سر ظل الله می افکند، همراه نقش هایی از شیر و پلنگ و طاووس و مرغ و گل و گلدان و شیرهای شمشیر به دست و خورشید به پشت، همراه با نواردوزی های قشنگ که هر بیننده ای را مجذوب میکرد.

روشنایی تکیه دولت

در مرکز سقف تکیه دولت، یک چهل چراغ آویخته شده بود. از سوی دیگر چهل چراغ ها و قندیل ها و لاله هایی نیز وجود داشتند که بیش از پنج هزار شمع در آنها روشن میشد و با استفاده از شمعدان های چند شاخه و دیوارکوب ها و چلچراغ ها و شمع ها، نورپردازی چشمگیری بوجود می آمد که حال و هوای ویژه ای به این بنا میداد. برای روشنایی صحن و سکوی تکیه دولت، که بر آن مراسم تعزیه اجرا میشد، از چهار چراغ گاز استفاده میشد و برای جلوگیری از اختلال دید تماشاچیانی که در طبقات فوقانی قرار داشتند، به جای حباب از چهار چتر که بالای آن می بستند، استفاده میکردند.

در سال 1263 هجری قمری، به دستور ناصرالدین شاه قاجار نخستین مولد برق به ایران وارد شد و به منظور روشنایی دربار و تکیه دولت مورد استفاده قرار گرفت. از این پس در اطرف تخت تکیه دولت شش چراغ برق بزرگ آویخته میشد تا روشنایی لازم را تامین کند.

تعزیه خوانی دربار از اول محرم یا یک روز مانده به آن شروع میشد و تا دهم یا گاهی تا دوازدهم و چهاردهم ادامه داشت و معمولا دو نوبت روز و شب برگزار میشد؛ ناصرالدیدن شاه معمولا از روز دوم یا سوم محرم به تکیه می آمد و در جایگاه مخصوص خود که پرده زنبوری آبی یا مشکی در جلویش آویخته بود، می نشست. بانیان مجالس تعزیه های تکیه دولت رجال بودند که هر کدام هزینه برگزاری چند روز تعزیه را برعهده می گرفتند.

برگزاری تعزیه در تکیه دولت بعد از ناصرالدین شاه چند سالی کم فروغ بود اما در سال 1323 هجری قمری به دستور مظفرالدین شاه سقف تکیه دولت ساخته شد و بار دیگر تعزیه خوانی از اول محرم و با تشریفات در آنجا برپا شد و تا زمان احمدشاه نیز کم و بیش ادامه داشت.

اتفاقات مهم تکیه دولت

از رویدادهای مهم تکیه دولت میتوان به تشکیل نخستین مجلس موسسان و عزل احمد شاه قاجار از سلطنت اشاره کرد که 15 آذر سال 1304 هجری شمسی اتفاق افتاد و رضاخان به ریاست حکومت موقت تعیین شد. عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من به این موضوع اشاره دارد که پس از کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار، غرفه بزرگ تکیه دولت به عنوان محل امانت گذاشتن جنازه شاه قاجار تعیین می شود. ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان به این نکته اشاره داشته که تکیه دولت در زمان مظفرالدین شاه قاجار نیز مدتی جایگاه موقت جنازه این شاه قاجار بوده است.

عاقبت تعزیه و تکیه دولت

تعزیه در تکیه دولت تا اواخر دوره قاجاریه به صورت مداوم برگزار میشد اما با انقلاب مشروطه و پرداختن مردم به امور سیاسی و اجتماعی، مراسم شبیه خوانی در این تکیه دیگر برگزار نشد و اوایل سلطنت پهلوی اول آرام آرام رو به تعطیلی رفت. پهلوی اول معتقد بود در صورتی که اروپایی ها حرکات تعزیه را مشاهده کنند، به حساب خشونت و توحش گذاشته می شود؛ بنابراین همه گونه تظاهرات مذهبی ممنوع شد که آسیب فراوانی به این هنر آیینی زد و در چند دهه دوره پهلوی این آیین به صورت سیار و پراکنده در شهرهای مختلف برگزار میشد.

پس از انقلاب اسلامی تلاش های بسیاری برای انطباق ارزش های دینی و فرهنگی صورت گرفت که موجب نزدیک شدن هنر به فرهنگ و ارزش های دینی شده است. یکی از دستاوردهای این نزدیک شدن، متعهد شدن هنرمندان به ترویج ارزش های اخلاقی و اسلامی از طریق رسانه قدرتمند هنر بود که به تعزیه به عنوان یکی از این هنرهای انقلابی میتوان اشاره کرد. تا جایی که این هنر که در دوران قدیم بخصوص در عصر پهلوی از سوی روشنفکران به سخره گرفته میشد، پس از انقلاب اعتلای خود را بدست آورد بگونه ای که برای تمام مناسبت های سوگ و سور در طول سال میتوان مجلس تعزیه اجرا کرد و هنرمندان و فعالان این هنر آیینی، خود را نه فقط هنرمند بلکه خادم و ذاکر امام حسین (ع) می دانند.

اما تکیه دولت بعد از دوران مشروطه سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در سال 1325 خورشیدی به دستور عبدالحسین هژیر (وزیر دارایی دولت وقت) و به منظور ساخت بانک ملی شعبه سبزه میدان، تخریب و بخش اعظم این بنا برای ساخت این بانک استفاده شد؛ بانکی که شاید بسیاری از کسانی که هر روز وارد آن می شوند یا از مقابل این بانک بزرگ و چشم نواز عبور می کنند، آگاهی نداشته باشند که این مکان در روزگار گذشته شاهد حضور 20 هزار تماشاگر تعزیه و عزاداران سالار شهیدان بوده است.