خانه خان خوراسگان در خطر نابودی قرار دارد

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، خانه خان خوراسگان در خطر نابودی قرار دارد.

خانه های تاریخی آرایی، عطایی و ربی، رسول حسینی و صدری همه روزگاری جز خانه خان خوراسگان بوده اما این سالها به تدریج با دیوارکشی و فروش به خانه های مجزایی تبدیل شد. هنگامیکه از مردم خوراسگان در مورد آثار تاریخی منطقه بپرسیم، اولین چیزی که به زبانشان می آید خانه خان است. اما وقتی در مورد این اثر تاریخی بیشتر جست وجو می کنیم، بجز چند تصویر و چند متن تکراری چیزی عایدمان نمی شود. داستانهایی که مردم محلی در مورد این اثر تاریخی بیان می کنند، غیرقابل باور و افسانه ای است. اغلب می گویند: دیوار خونه خان از ورق طلاست، هیشکی نتونسته خونه رو ببینه، قبل انقلاب شاه اومد عتیقه هاشو برد!

برخی هم این خانه را به باقرخان خوراسگانی، از حاکمان اواخر دوره زند نسبت می دهند و می گویند که تصویر چهره او در خانه ها وجود دارد. این باقرخان همان شخصی است که چشمه معروفی به نام او در محله پاقلعه یا قلعه طبرک اصفهان وجود دارد.

اما داستان این خانه مرموز که در برخی منابع به عنوان یکی از زیباترین خانه های تاریخی اصفهان بشمار می رود، چیست؟ مدارک اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان از وجود یک بافت تاریخی 22 هزارمتری در مرکز محله خوراسگان خبر می دهند. در این اسناد از 9 خانه تاریخی در این محدوده نام برده که برخی توسط این اداره خریداری شده، برخی در اختیار مالکان شخصی و برخی دیگر دارای مالکیت مشترک است. اما خوراسگانی ها در پاسخ به این پرسش که آیا همه این خانه ها، خانه خان است؟ پاسخ های متفاوتی می دهند. با این حال اکثراً می گویند خیر! خانه مرحوم سید رسول حسینی و خانه مرحوم آرایی، خانه خان است.

در نوشتار خانه خان خوراسگان در خطر نابودی قرار دارد سعی داریم در این بافت تاریخی قدم زده و اسرار شگفت آن را جست وجو کنیم. به همین منظور به بررسی تک به تک این 9 خانه ثبت میراث در خوراسگان پرداخته و در نهایت تلاش می کنیم خانه خان را کشف کنیم.

در اسناد میراثی، 9 خانه با نامهای رسول حسینی، سعیدیان، نادری، کمالی، محمدی، صدری، آرایی، عطایی و ربی و حسن حسینی معرفی شده اند که پرونده های سه خانه نخست کاملتر از سایر خانه هاست.

خانه سید رسول حسینی که یکی از بزرگترین و زیباترین این خانه ها و تحت مالکیت مشترک شخصی و میراثی است و شامل بخشهای مختلفی مانند سردر، هشتی، اتاق ارسی دو رو، اتاق پنج دری آینه کاری، باغ، اتاق تابستانی، برج های نگهبانی و گاوچاه شناخته می شود. مهمترین بخش این خانه و باغ سه هزارمتری، اتاق پنج دری آینه کاری و اتاق ارسی دو رو است.

از همان ابتدا با عبور از ساباط منتهی به این خانه و مشاهده سردر آن، هر بیننده ای متوجه می شود که قرار است با خانه ای باشکوه روبرو شود. پس از عبور از هشتی و دالان به حیاط خانه می رسیم. اتاق ارسی دورو، در مرکز آن، دارای یک ارسی پنج دری گرانبها و نقاشی های نفیس قاجاری و علی الخصوص یک حوض سنگی از جنس مرمر است. زیبایی این اتاق به حدی است که با وجود ریزش بخشی از سقف و سرقت برخی از نقاشی های آن، هنوز شکوه خود را حفظ کرده است. جالب اینکه این ارسی به طرف بخش دیگری از خانه باز میشده و اکنون مسدود و جدا شده است.

براساس مقاله خانه خان خوراسگان در خطر نابودی قرار دارد باید بدانید که بخش دیگر، اتاق زیبای پنج دری آینه کاری است. در این اتاق تصاویر شخصیت هایی نقاشی شده که به گفته برخی پژوهشگران، تصویر باقرخان خوراسگانی معروف است.

سید جواد حسینی، از مالکان خانه که از نوادگان صاحبان اصلی خانه هم است، می گوید: این نقاشی ها، تصویری از محمدعلی خان امین الرعایا و ارباب محمدکریم، از خان های قریه خوراسگان در دوره قاجار است. مطلبی که با توجه به پژوهش های نادرقلی نادری رارانی درست به نظر می رسد و نمیتوان آنها را تصاویر باقرخان دانست.

در باغ این خانه که دیگر هیچ نشانه ای از سبزی و زیبایی سابق ندارد، یک اتاق تابستانی مخروبه قرار گرفته است. در انتهای این اتاق، شومینه ای گچ بری شده و زیبا خودنمایی می کند. اما دو برج این باغ نیز وضع خوبی ندارند. یکی از آنها در آستانه فروریختن است و بخشی از آن توسط شهرداری مرمت شده و دیگری نیز حال خوشی ندارد. پشت یکی از این برج ها گاوچاهی قرار گرفته است که به علت ریختن آوار دیوارها قابل مشاهده نیست.

جواد حسینی می گوید: این خانه مشکلات ریز و درشتی دارد. من درصدد هستم تا با مرمت خانه و تغییر کاربری آن بتوانم هم پذیرای مردم کنجکاو و مشتاق این اثر بشوم و هم از پس هزینه های سرسام آور نگهداری آن برآیم. البته امروز احتمال ریزش بخش های مختلف خانه مانند برج های باغ وجود دارد که نگران کننده است و کمک های شهرداری و میراث ناکافی به نظر می رسد.

او با لحنی که گلایه آمیز است، ادامه می دهد: امیدوارم اداره کل میراث فرهنگی به داد این خانه زیبای تاریخی برسد.

خانه دیگر که در زیر ساباط کوچه خان قرار دارد، خانه سعیدیان است. خانه ای کوچک که با وجود مرمت ناشیانه آن، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده است. این خانه که در تملک اداره کل میراث فرهنگی است، برای اسکان کارمندان آن سازمان در نظر گرفته شده است. شومینه ای زیبا در یکی از اتاق های این خانه وجود دارد. خانه دیگری که روبروی خانه سعیدیان قرار گرفته، خانه کمالی است؛ خانه ای نیمه مخروبه که تحت مالکیت مشترک شخصی و میراث است. اتاق ها، پنجره ها و ایوان زیبا و بلند آن شکوهی دیرینه را به نمایش گذاشته است. با این وجود قسمت هایی از این خانه کاملاً تخریب شده و سایر بخش ها نیز فاصله ای تا ریزش کامل ندارد.

در سمت راست خانه سعیدیان نیز خانه ای قرار گرفته که با نام خانه محمدی ثبت شده است و علیرغم پیگیری های زیاد مشخص نشد مالک فعلی این خانه چه کسی است، اما بنا به گفته اهالی محله، زیبایی این خانه کمتر از سایر خانه ها نیست و از آنجایی که کسی در آن زندگی نمی کند، سرنوشتی مشابه با خانه کمالی برای آن دور از انتظار نیست.

خانه پنجم که یکی از زیباترین و ناشناخته ترین خانه های این بافت تاریخی محسوب می شود، خانه صدری است. بادگیرها، کتیبه های اشعار و تزئیناتی مانند مقرنس کاری از ویژگی های این خانه تاریخی است.

اگر بخواهیم دیگر خانه های این بافت تاریخی را بشناسیم، باید کمی آن سوتر و به نزدیکی مسجد گلزار خوراسگان برویم؛ جایی که یک هشتی و ساباط و چندین باب خانه قرار دارد. اولین خانه، خانه آرایی است؛ خانه ای که زیباترین بخش های اسرارآمیز این بافت تاریخی در آن بچشم می آید. صاحبان این خانه نیز که از نوادگان خان های خوراسگان هستند، بسیار محتاطانه و سختگیرانه با مشتاقان این خانه برخورد می کنند. اندک تصاویری که از این خانه در دست است، شکوه بی نظیر آن را به نمایش میگذارد. این خانه از قسمت های مختلفی از جمله، گاوچاه، دیوان خانه، شربت خانه، مطبخ، حوائج خانه و عمارت تشکیل شده است.

اما زیباترین بخش های آن در بخش عمارت این خانه قرار دارد. ارسی گل و ارسی نقش دو بخش درخشان این خانه و دارای زیباترین تزیینات معماری ایرانی است. نکته جالب توجه در ارسی گل، نقاشی داستان های ایرانی است که در مقرنس های آن تصویر شده است. در هر ضلع عمارت خانه آرایی، یکی از این شاهکارهای معماری و هنری قرار دارد؛ یک طرف آن ارسی گل، طرف دیگر ارسی نقش و دیگر سو ارسی دوروی خانه سید رسول حسینی قرار دارد و در ضلع آخر ایوان بادگیر خانه صدری وجود داشته است. این خانه ها طی سالهای گذشته با دیوارکشی از یکدیگر جدا شده اند.

باز به هشتی و ساباط قسمت شمالی برمی گردیم. جایی که یکی از درهای واقع در آن، ما را به یک محوطه باز هدایت می کند که روزگاری بخش انبار و کارگاه قالیبافی خانه خان در آن قرار داشته است، اما با وجود تخریب های سالهای اخیر هنوز نشانه هایی از گذشته را در خود دارد.

دو در دیگر اما ما را به خانه هایی میبرد که با نام خانه های نادری و سید حسن حسینی شناخته می شود. این دو خانه که در گذشته یک خانه واحد را تشکیل میداده اند، تحت مالکیت مشترک میراث فرهنگی و مالک خصوصی و دارای بخش های زیبایی هستند که اندک تصاویر موجود از آن، تأیید کننده این موضوع است.

خانه نهم و آخرین خانه که یکی از مهجورترین خانه های این بافت تاریخی محسوب می شود؛ خانه عطایی و ربی است. درب این خانه بیرون از ساباط و هشتی یاد شده قرار دارد. اطلاعات موجود از این خانه محدود به چند تصویر و چند نوشته خطی در پرونده های میراثی است.

با توضیح مختصری که در مورد این خانه ها داده شد، حالا سوال اصلی این است که آیا همگی آنها همان خانه خان است که مردم خوراسگان می گویند؟ با بررسی که در این باره انجام شد، باید گفت که به نظر می رسد چهار خانه آرایی، عطایی و ربی، صدری، سید رسول حسینی و بخش انبار و قالیبافی با توجه به پلان خود و صحبت مالکان خانه، یک خانه واحد را تشکیل میداده که به عنوان خانه خان شناخته میشده و در سالهای بعد، به تدریج با دیوارکشی و فروش به سایرین، تبدیل به خانه هایی مجزا شده اند.

با این حساب باید گفت که اگر نگوییم این خانه بزرگترین خانه تاریخی شهر اصفهان است، دست کم میتوان آن را یکی از بزرگترین خانه های تاریخی اصفهان و ایران بشمار آورد که به دور از هرگونه توجه لازم در حال تخریب شدن و نابودی است. این مسئله برای شهر اصفهان از این جهت حائز اهمیت است که با وجود چنین پتانسیل عظیم و مهمی در منطقه خوراسگان یا منطقه 15 شهرداری اصفهان، هیچگونه برنامه علمی و راهگشا در راستای طرح های گردشگری برای آن در دستور کار نیست.

اما این داستان تنها به همین جا ختم نمی شود. به نظر می رسد علاوه بر خانه های مزبور، تعداد زیادی خانه ناشناخته و ارزشمند دیگر در محدوده این محله و بطور کلی در منطقه خوراسگان وجود داشته باشد که حتی از طریق عکسهای هوایی و ماهواره ای نیز قابل تشخیص هستند. یکی از خانه های ارزشمند این محدوده که سالیان دراز به صورت نیمه مخروبه درآمده بود، در بهار سال 1399 هجری شمسی تخریب شد و تنها فضاهایی از آن که نشان دهنده زیبایی و اهمیت معماری آن است، باقی ماند.

البته اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و حتی شهرداری اصفهان طی سالهای گذشته طرح هایی برای احیای مجموعه تاریخی خان خوراسگان ارائه کرده اند اما این طرح های پر از ایراد تنها در حد طرح باقی مانده اند. مثلاً در طرحی که توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با هدف احیای بافت تاریخی خوراسگان تهیه کرده اند، پس از مقدمات فراوان، پیشنهادهایی ارائه شده که کاملاً مغایر با روح این بافت تاریخی است. تنها نگاهی به نقشه نهایی ارائه شده و تعریف کاربری برای فضاها و خانه های تاریخی مجموعه خان، موجبات حیرت هر خواننده و بیننده ای را فراهم و این طرح و نقشه، سوالات فراوانی را در ذهن علاقمندان بوجود می آورد.

اینکه چطور خانه آرایی و سید رسول حسینی با داشتن عناصر تاریخی که یاد شد، به عنوان فضاهای اقامتی در نظر گرفته شده یا اینکه بر چه اساسی تمام باغ خانه رسول حسینی که مکان تفریح و تفرج است، به عنوان کارگاه، نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی در نظر گرفته می شود یا اینکه چرا فضایی که در گذشته کارگاه قالی بافی بوده، بجای احیای کارکرد سابق خود، به همراه محل اصطبل و انبار این مجموعه برای احداث رستوران و چایخانه پیشنهاد شده که این تنها گوشه ای از این پرسش ها است.

از طرفی، سالیان زیادی است که طرحی با عنوان «مجموعه تجاری شهر؛ پروژه تجاری، اداری، فرهنگی و گردشگری خان خوراسگان» با مساحتی بسیار زیاد، از طرف شورای شهر و شهرداری خوراسگان (پیش از سال 1392 هـجری شمسی) و شهرداری اصفهان (پس از الحاق خوراسگان به اصفهان در سال 1392 هجری شمسی) در دست اجراست. این طرح که به نظر می رسد شبیه یکی از پروژه های اقتصادی شهرداری اصفهان (مانند برج جهان نما یا مجتمع تجاری چهارباغ) باشد، با سوءاستفاده از نام این مجموعه تاریخی، بتدریج عناوین فرهنگی و گردشگری را از عنوان خود حذف و چندین بار و به دلایل نامعلوم اسم این پروژه را با نامهای دیگری تعویض کرده اند. این طرح در کنار مجموعه تاریخی خان خوراسگان در حال اجرا و آسیب فراوانی به بافت تاریخی خوراسگان و اصفهان وارد کرده است.