باغ موزه نادری یکی از برجسته ترین نمادهای شهر مشهد است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، باغ موزه نادری یکی از برجسته ترین نمادهای شهر مشهد است.

بی تردید موزه ها به عنوان تجلی گاه تجربه و تمدن بشری نقشی ویژه در شکل گیری هویت جمعی و تعلق فرهنگی و اجتماعی در جوامع امروزی دارند. در این بین گونه ای از موزه ها که تحت عنوان باغ موزه معرفی و شناسایی می شوند، نه تنها در شکل گیری هویت جمعی نقش دارند، بلکه گاه خود بازیگر این میدان شده و در گذر زمان تبدیل به جزئی از خاطره جمعی مردم در گذر نسل های متمادی می شوند. در این خصوص یادآوری جایگاه باغ در اندیشه و فرهنگ ایرانیان و تعلق خاطر ایرانیان به تفرج در باغ های مصفای ایرانی به نیکی ارزش باغ موزه ها و جایگاه آنها در شکل گیری خاطره جمعی ایرانیان را نشان می دهد.

اگر بخواهیم یکی از نمونه های برجسته و ارزشمند از باغ موزه ها در استان خراسان رضوی را مثال بزنیم، باید از باغ موزه نادری مشهد که این روزها در عرف اداری تحت عنوان مجموعه فرهنگی و تاریخی نادری شناسایی می شود، یاد کنیم. مجموعه ای که در جوار حرم رضوی و در دل یکی از پرترافیک ترین و شلوغ ترین مناطق شهر مشهد خودنمایی می کند و در گذر عمر 58 ساله، تبدیل به جزئی از خاطره جمعی زائران و مجاوران شهر مشهد شده است. تقریبا بیشتر خانواده های مشهدی و یا مسافرانی که به مشهد آمده اند، دیداری از این باغ موزه مصفا داشته اند و عکسی به یادگار در آن دارند. علاوه بر این برخی جلوه ها و آثار موجود در این باغ موزه، نشانی از تاریخ سیاسی و اجتماعی شهر مشهد در سالهای پیروزی انقلاب اسلامی است.

همچنین اگر از طریق تصاویر هوایی نگاهی به وضعیت باغ موزه و آرامگاه نادرشاه داشته باشیم، بدون اغراق این باغ موزه را نگینی سبز و چشم نواز خواهیم دید که با محوطه سازی استادانه آن توسط مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و توجه ویژه به طراحی هندسی فضای سبز آن در میان انبوهی از ساختمانهای کوچک و بزرگ و خیابان ها و کوچه های نامنظم آن منطقه خوش می درخشد. البته در محدوده خیابان آیت الله شیرازی و خیابان های منتهی به آن، تقریبا تنها فضای سبز مشجر قابل اعتنا، همین محوطه 15 هزار مترمربعی است که در کاهش آلودگی هوای این محدوده، آن هم در منطقه ای که به دلیل همجواری با بارگاه منور رضوی از تراکم ترافیک بالایی برخوردار است، نقش مهمی دارد.

اما باغ موزه نادری این روزها حال و روز خوشی ندارد!

– فضای سبز فرسوده که در فصول پاییز و زمستان اگر درختان کاج آن محوطه نبودند، باید «فضای زرد و خشک» نامیده میشد!

– سنگ فرش کف معابر و راهروهای آنکه با وجود مرمت های مکرر و تلاش برای حفظ ظاهر و تداوم قابلیت بهره برداری، به شدت مستهلک و آسیب دیده شده است.

– نورپردازی ضعیف محوطه بیرونی و داخلی بنا بویژه سالن اصلی موزه

در کتاب نفیس «کارنامه انجمن آثار ملی ایران» تألیف دکتر حسین بحرالعلومی در بیان مقدمات و شرح کیفیت اجرای پروژه طراحی و ساخت بنای آرامگاه و موزه نادرشاه افشار چنین آمد که بخشی از هزینه این پروژه بزرگ و مانا از محل درآمدهای موقوفه ای که نادرشاه شخصا برای مصارف جاری آرامگاه خود پیش بینی کرده بود، تأمین شد. براساس شرح مندرج در این کتاب و همچنین متن «وقف نامه» نادرشاه که در کتاب ارزشمند «نادرنامه» تألیف مرحوم محمدحسین قدوسی منتشر شد نادرشاه افشار املاک و مستغلات قابل توجهی برای تأمین هزینه ها و مصارف جاری آرامگاه خود تعیین و وقف کرده بود.

براساس مقاله باغ موزه نادری یکی از برجسته ترین نمادهای شهر مشهد است باید بدانید که لیکن در مقطع اجرای پروژه ساخت آرامگاه نادرشاه از آن میان تنها اراضی روستای دهشک در نزدیکی شهر توس قابل شناسایی بود که با تدبیر و همراهی زیبا و ارجمند مسئولان وقت اوقاف خراسان درآمد حاصله از اراضی این روستا در طول یک بازه زمانی مشخص محاسبه شده و در اختیار انجمن آثار ملی ایران برای هزینه ساخت موزه و آرامگاه نادرشاه قرار گرفت. به این ترتیب حدود 22 درصد از هزینه احداث این بنای فاخر و ارجمند تأمین شد.

همچنین براساس گزارش های «کارنامه انجمن آثار ملی ایران» و نیز شرح مختصر موجود در کتاب «آرامگاه نادرشاه» تألیف حسن محمدزاده کرمانی به غیر از درآمد حاصله از موقوفه، بخش قابل توجهی از مخارج ساخت این مجموعه (حدود 40 درصد) از محل عوارض افزوده شده بر بهای بلیت قطار مشهد – تهران (کمک غیرمستقیم مردم) و نیز کمک های مستقیم مردمی در قالب فروش اوراق اعانه مردمی (حدود 6 درصد) فراهم آمد. به دیگر سخن بخش عمده و اصلی بودجه مورد نیاز جهت طراحی و ساخت آرامگاه نادرشاه افشار (68 درصد) از محل کمک های مردمی و درآمد موقوفه نادرشاه تأمین شده است.

زهی سعادت برای سرزمینی که چنین فرهنگ والا و ارزشمندی در بین مردمانش جاری و ساری است. آفرین بر مردمی که چنین مردانه همت کردند و زمینه ظهور یکی از نمونه های فاخر و ستودنی معماری مدرن ایران را فراهم آوردند. اثر خاطره ساز و ارجمندی که بدلیل ویژگی های منحصر بفرد آن، از بعد اصول معماری و زیبایی شناسی تنها 14 سال پس از احداث، در تاریخ 18/9/1354 به شماره 1174 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

احتمالا برخی خوانندگان این مطلب، در موضوع مشکلات موجود در باغ موزه نادری انگشت اتهام را به سمت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نشانه می روند و بر این باور هستند که این وزارتخانه در انجام وظایف خود کوتاهی کرده است. حتی ممکن است این پرسش مطرح شود که وجوه دریافتی بابت بهای ورودی این مجموعه کجا هزینه می شود؟ به دیگر سخن برخی معتقدند که وزارت میراث فرهنگی به عنوان متولی این مجموعه، مسئول تمامی این نابسامانی ها است!

اما کارشناسان آگاه نسبت به موضوع، ضمن اینکه پاره ای از نواقص موجود را ناشی از سوء تدبیر در وزارت میراث فرهنگی می دانند، محدودیت های بسیار زیاد این وزارتخانه در زمینه مالی را علت اصلی مشکلات متعدد در زمینه احیا، مرمت و نگهداری از آثار تاریخی می دانند. برای تبیین این موضوع بهتر است از میزان بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور در سال 1400 مطلع شویم. به این منظور کافی است جستجویی ساده و کوتاه در اینترنت و اخبار داشته باشیم. بر این اساس بودجه پیشنهادی برای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور با شرح وظایف در سه حوزه تخصصی مندرج در نام این وزارت و در گستره سرزمینی ایران، برای سال مالی 1400 برابر است با «حدود 1394 میلیارد تومان»

این در حالی است که به گفته کارشناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی تخمین زده می شود که بیش از یک میلیون اثر باستانی در ایران وجود داشته باشد که از این تعداد حدود 500 هزار اثر شناخته شده اند و بنابر نظر آگاهان تاکنون حدود 34 هزار اثر غیرمنقول تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. براساس مستندات موجود تاکنون تنها از استان خراسان رضوی بیش از 1685 اثر تاریخی غیرمنقول به فهرست آثار ملی ایران پیوسته است.

بیگمان تصور اینکه بودجه 1394 میلیارد تومانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور جوابگوی نیازهای ضروری و اولیه در حوزه احیا، مرمت و نگهداری آثار تاریخی باشد، محال به نظر می رسد، چه رسد به اینکه این بودجه موظف به پاسخگویی و اجرای تکالیف در سه حوزه تخصصی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باشد!

چاره چیست؟ آیا باید بنشینیم و فرسایش تدریجی و نابودی ذره ذره آنچه از میراث نیاکانمان مانده را نظاره کنیم؟ پس وظیفه سایر دستگاه های دولتی و عمومی و مسئولیت مردم در این میانه چیست؟ مگر نه اینکه حدود 46 درصد از هزینه ساخت بنای آرامگاه، موزه و ایجاد باغ پیرامونی آن را پدران و مادران فرهیخته ما بصورت مستقیم و غیرمستقیم پرداختند؟ مگر نه اینکه حدود 22 درصد دیگر هزینه ها از محل درآمد موقوفه خاص نادرشاه برای آرامگاهش تأمین شده بود؟

مگر نه اینکه ما هم می توانیم همچون پدران و مادران فرهیخته با اهدای مبالغی بسیار اندک که در صورت تجمیع قابل توجه خواهد بود، به تأمین هزینه های احیا و مرمت آن کمک کنیم! برای مثال یادآوری می کنم که عوارض وضع شده بر بلیت قطار مشهد – تهران در دهه 30 خورشیدی، تنها عبارت بود از 3 ریال برای قطار درجه یک، 2 ریال درجه دو و 1 ریال برای قطار درجه سه. این ارقام حتی در همان زمان هم بسیار جزئی و تا حدودی نامحسوس بود. آیا امروز نمیتوان چنین حرکتهایی را برنامه ریزی کرد؟!

آیا معاونت و کارشناسان حقوقی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خود این توان را نمی یابند که همچون دهه 30 خورشیدی پیگیر استیفای حقوق و مطالبات معوق مانده آرامگاه نادرشاه از محل درآمد ناشی از موقوفه خاص آن باشند؟! آیا مسئولان سازمان اوقاف از نظر فرهیختگی و فرهنگ دوستی و تعهد و التزام به اجرای نیات واقف، در سطحی نازل تر از اسلاف خود در 70 سال پیش هستند؟!

در اخبار آمد که بودجه پیشنهادی و تصویب شده برای شهرداری مشهد با شرح وظایف گسترده در حوزه شهر مشهد برای سال مالی 1400 برابر با 18408 میلیارد تومان است. آیا اولیای امر در مجموعه شهرداری مشهد، هیچ اعتنایی به وضعیت آثار تاریخی سطح شهر بویژه این باغ موزه خاطره ساز برای اهالی مشهد و زائران حضرت رضا (ع) و نقش آن در زندگی اجتماعی و فرهنگی شهروندان مشهدی ندارند؟! آیا نمیتوان از این حجم و میزان گردش مالی قابل توجه، سهمی برای احیا و مرمت و نگهداری گنجینه های تاریخی و شاخص مشهد اختصاص داد؟!

مگر نه اینکه براساس «آلبوم بودجه سال 1400 شهرداری مشهد» که بر روی درگاه اینترنتی شهرداری منتشر شد، موارد متعددی به شرح زیر پیش بینی شده و در طول سال هزینه می شود؟!

– ارتقای فعالیت های هویت بخش ایرانی و اسلامی

– تعمیر و تجهیز زیرساخت زیارتی و گردشگری

– خدمات میزبانی از گردشگران و زایران

– گسترش نشاط و امید در فضاهای شهری (جدول شماره 4 آلبوم بودجه پیشنهادی سازمان اجتماعی و فرهنگی، ص 6 و 7)

– تعمیر و تجهیز پارک های محلی و منطقه ای (جدول شماره 4 آلبوم بودجه پیشنهادی سازمان پارک ها و فضای سبز، ص 6)

• آیا نمی شود از اعتبار پیش بینی شده در ردیف های بودجه ای فوق، سهمی هم برای باغ موزه و آرامگاه نادرشاه افشار اختصاص داد؟!

• آیا در احیا و طراوت بخشی به این محوطه زیبا و دل انگیز که در حکم دریچه ای سبز و ریه ای کوچک برای این منطقه متراکم از منظر ترافیک و آلودگی هوا است، هیچ سهمی برای شهرداری وجود ندارد؟!

• آیا مجموعه هایی چون باغ موزه نادری که بخشی از تاریخ سیصد سال گذشته مشهد از جمله خاطرات دوران پر شور انقلاب اسلامی را در سینه نهفته دارند، هیچ سهمی از ردیف بودجه «ارتقای فعالیت های هویت بخش ایرانی و اسلامی» ندارند؟!

اگرچه سخن به درازا کشیده شده است، اما بد نیست به عزیزان دست اندرکار در سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری و دیگر متولیان حوزه فرهنگی شهر مشهد یادآوری کنیم که بنابر خاطرات اهالی محل و شواهد موجود از جمله «اثر شلیک گلوله تفنگ» بر دیوارهای ساختمان و نرده های پیرامون باغ موزه نادری در جریان تظاهرات ضدحکومت پهلوی در سالهای پیروزی انقلاب، این ساختمان یکی از پناهگاه های مردم انقلابی برای فرار از حمله و تیراندازی مزدوران حکومتی بود.

به راستی که اگر با دیده انصاف بنگریم، فارغ از ویژگی های ارزشمندی که این باغ موزه برخوردار است، در یک نگاه جامع نگر، سایر دستگاه های اجرایی بویژه شهرداری مشهد وظیفه دارند تا از تمام ظرفیت های خود برای ارتقاء سطح کیفی و حتی کمی موزه ها و باغ موزه ها استفاده کنند. بدیهی است که این گونه اماکن با توجه به ویژگی ها و کارکردهایی که قابلیت ارائه آن را دارند، در صورت توجه صحیح به بهترین وجه اهداف فرهنگی شهرداری ها را هم برآورده خواهند کرد.

نویسنده: حسین ابراهیمی | مدرس دانشگاه علمی و کاربردی و کارشناس ارشد تاریخ