آسبادها یادمان های علمی هستند که باد را به خدمت می گیرند

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، آسبادها یادمان های علمی هستند که باد را به خدمت می گیرند.

از گذشته های دور آثار و نشانه های نبوغ و خلاقیت های علمی ایرانیان در جای جای این سرزمین اهورایی وجود دارد که باستان شناسان آنها را کشف کرده اند. یافته های باستان شناسی منقول و غیرمنقول این قابلیت را دارند که در همه حوزه های علمی از جمله مکانیک پاسخگوی پرسش های پژوهشگران باشند.

از دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی تنها یافته های باستان شناسی ما را با چگونگی کاربردی کردن علم مکانیک آشنا می کنند اما در دوران اسلامی خوشبختانه علاوه بر وجود آثار و نشانه ها، متون بر جای مانده به گونه عینی تر ما را با فرضیات، تئوری ها و نظریات علمی در همه رشته های علوم و از جمله مکانیک آشنا می کنند. در دوران اسلامی دانشمندان متعددی به موضوع مکانیک کاربردی پرداخته اند.

از جمله پسران موسی بن شاکر خراسانی (سه برادر به نام های محمد، احمد، حسن) (سده سوم ق)، زکریای رازی (251-313 ق)، محمد کاتب خوارزمی (سده چهارم ق)، محمد کرجی (420 ق)، ابوعلی سینا (370-428 ق)، ابوریحان بیرونی (362-442 ق)، عمرخیام نیشابوری (493-517 ق)، مظفر اسفزاری (437-545 ق)، عبدالرحمن خازنی (سده ششم ق) و محمد حافظ اصفهانی (سده نهم ق). دمشقی نیز در سال 700 ه.ق در کتاب نخبة الدهر آس بادهای سیستان را شرح داده است.

«احمدبن موسی بن شاکر خراسانی» مهندس برجسته ای بود که مهمترین کتاب مکانیکی را در قرن سوم ه.ق به نام کتاب الحیل تالیف کرد که یکی از برجسته ترین و تاثیرگذارترین کتاب های مکانیک محسوب میشد. در این کتاب حدود یکصد دستگاه مکانیکی ابداعی از جمله چرخ های بادی توضیح داده شده و نزدیک به 80 درصد طرح ها منعکس کننده انواع مختلف ظروف و ابزار و سیستم های ساده و پیچیده ای هستند که با هوا و مایعات کنترل می شوند به احتمال زیاد منظور از چرخ بادی آسباد بود، سیستمی که در برخی از نواحی بادخیز و کم باران ایران از لوازم اصلی چرخه حیات بوده یا به تعبیری چرخ زندگی محسوب میشده است.

در لغتنامه دهخدا آس به معنی دو سنگ گرد برهم نهاده است و چون سنگ زبرین به قوت دست آدمی یا ستور یا آب یا باد بچرخد، دست آس، خرآس، آب آس یا آسیاب و آسباد یا بادآس نامیده می شود.

بیشتر نویسندگان جدید تاریخ تکنولوژی از جمله جوزف نیدهام و رابرت فوریز در مورد پیدایش آسیای بادی (آسباد) در ایران اتفاق نظر دارند. این اختراع ایرانی ها که در ابتدا در ایران و افغانستان کاربرد داشت، در قرن ششم ه.ق به سراسر سرزمین های اسلامی و حتی خاور دور راه یافت. اما نخستین نوشته ای که در آن از آسیای بادی نام برده شده، کتاب هندی قدیمی به نام «آرتا ساسترای کنتیلیا Arthasastra of Kantilya» است که در حدود سال 400 پیش از میلاد مسیح نوشته شده است. اگرچه سندی مکتوب دال بر وجود آس باد در ایران دیده نشده اما این دلیل بر نبودش نیست.

بی تردید در دوران تاریخی در ایران از آسباد استفاده میشده است، زیرا در صدر اسلام آسباد سازه ای شناخته شده بوده است.

از اوایل دوران اسلامی در نوشته های مورخان به صراحت درباره آسباد بحث شده است. مسعودی در حدود سال345 ه.ق از قول طبری نوشته است: «عمر، خلیفه دوم مسلمین از یک برده ایرانی به نام «ابولؤلؤ» پرسید: شنیده ام که تو به خود بالیده و گفته ای که می توانی آسیایی بسازی که با باد حرکت کند. ابولؤلؤ جواب داد: به خدا سوگند آسیایی بسازم که همه دنیا دربارۀ آن سخن گویند.»

براساس نوشته مسعودی در هیچ نقطه جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی کنند گویا استفاده از باد در سیستان به دو منظور بوده است، هم آسبادها را به گردش در می آورده و هم با استفاده از انرژی باد آب از رودخانه بالا می کشیدند، استخری نیز در سال 341ه.ق از بادهای شدیدی در سیستان یاد کرده که آسیاهایی را می چرخانیده است. قزوینی (متوفی682 ق) در ضمن توصیف سیستان یادآور شد: «در آنجا باد هیچگاه آرام ندارد و بنابراین به اتکای این باد آسیاهایی برپا شده، آنها همه غله خود را با این آسیاها آرد می کنند. آنجا سرزمین گرمی است و آسیاهایی دارد که وابسته به باد است.»

البته می دانیم که آسبادها منحصر به سیستان نبودند و در جاهای دیگری هم که وزش باد زیاد بوده مردم از انرژی باد استفاده می کردند که معمولترین استفاده در آسبادها بوده است.

آن مناطق که عمدتا در نیمه شرقی ایران قرار داشتند، در معرض بادهایی بودند که از کوههای بابا در افغانستان و هندوکش برمی خاستند و شتابان به سمت کویر لوت و دشت کویر می شتافتند و در مسیر خود در مناطقی چون خواف، نهبندان و سیستان به مبتکران و اندیشمندان امکان می دادند که آسباد بسازند.