مسجد جامع رشتخوار بازمانده یک تمدن است

میراث آریا/ براساس خبرهای بدست آمده و گزارش های منتشر شده، مسجد جامع رشتخوار بازمانده یک تمدن است.

تا فاصله زیادی از مسجد بر روی تپه ماهورها که حاصل انهدام خانه ها و بناهای خشت و گلی محسوب می شوند، قطعات سفال مربوط به صدر اسلام تا عصر صفوی مشاهده می شود. برخی پژوهشگران از وجود 6 یا 7 قنات قدیمی در رشتخوار یاد کرده اند که تا سالهای اخیر تنها دو قنات به نامهای کاریزک و گلپوک از آنها دایر بوده اند. آب 6 یا 7 قنات، برای جمعیت زیادی کافی بوده است، بنابراین منطقی است که بپذیریم رشتخوار در گذشته از رونق و اهمیت زیادی برخوردار بوده اما با شگفتی تا سده های اخیر نامی از آن در متون نیامده و بیشتر در زمان قاجار در سفرنامه ها از رشتخوار، به مناسبت این که بر سر راه تربت حیدریه به خواف قرار داشته نام برده شده و دلیل عمده آن احتمالا تغییر نام محل بوده است.

مسجدی به سبک خراسانی

مسجد جامع رشتخوار یکی دیگر از مساجد دو ایوانی یا سبک خراسانی است که تا سالهای اخیر شدت تخریب آن مانع از تشخیص دقیق اندام های آن شده و پژوهشگران صرفا در مورد یکی از شبستان های گنبددار آن قضاوت می کردند و برخی آن را مقبره و برخی مثل آندره گدار گمان می کردند با یک خانقاه روبرو هستند.

اما پی گردی ها و گمانه زنی های باستان شناسی سالهای اخیر نشان داد که آنچه باقی مانده، بقایای مسجدی دو ایوانی است که البته در مراحل مختلف و متوالی تغییر و تحول زیادی به خود دیده و از ریخت اولیه خود فاصله گرفته است. آنچه در گمانه زنی های باستان شناسی مشخص شده، نشان داده است که مسجد جامع رشتخوار همانند مسجد جامع گناباد، مسجد جامع سنگان دارای یک صحن مستطیل، دو ایوان در سمت شرق و وغرب، دو رواق در دو سمت شمال و جنوب مسجد و دو شبستان گنبددار در دو سوی ایوان قبله بوده که به جز شبستان سمت شمال ایوان قبله و دیواره ها و طاق ایوان بقیه فروریخته و منهدم شده است، اما بقای یکی از شبستان ها و شالوده دیوارها و پایه ها که در کاوش های باستان شناسی کشف شده اند، امکان تشخیص و مطالعه بنا را فراهم کرده اند.

براساس یافته ها، شالوده اصلی و اولیه دیوارها، پایه ها و طاق ها آجری بوده و احتمالا فراز دیوارها با خشت و گل تکمیل شده است که ناپایداری دیوارهای خشت و گلی موجب تخریب آنها شده است.

آنچه در ایوان قبله و شبستان شمال ایوان بر جای مانده، نشان می دهد که در دو طرف ایوان دو شبستان با پوشش گنبدی دوپوش و نسبتا بلند وجود داشته که آن دو گنبد قرینه و در دو طرف پوشش جناقی ایوان می توانسته است چشم انداز بسیار زیبایی برای مسجد فراهم کند.

براساس اصل تقارن هر دو شبستان به لحاظ ساختار و تزیینات معماری همانند بوده اند و خوشبختانه سلامت نسبی شبستان شمالی به ما امکان می دهد شبستان تخریب شده جنوبی ایوان قبله را نیز مجسم کنیم.

شبستان شمالی اکنون فضایی با نقشه چهارگوش است و معمار برای تسهیل استقرار قاعده دایره ای شکل گنبد قسمت فوقانی بنا را به هشت ضلعی تغییر داده و هر یک از بخش های هشت گانه پاکار گنبد را به شکل طاق نمایی با نورگیرهای مشبک برآورد تا علاوه بر اینکه دیوارها را سبک کند، درون را زیبا جلوه دهد، ساقه گنبد را تدارک ببیند و فضای داخلی شبستان را روشن کند.

بر ساقه گنبد، یک نوار گچی به عنوان بستر کتیبه قرآنی کوفی زیبا در سرتاسر محیط داخلی کشیده شده و بر میانه دیوار غربی محراب زیبای نقاشی شده، تعبیه شده که به لحاظ ساختار تزیینی منحصر بفرد است. از رنگ های قرمز اخرایی، سفید و نقوش هندسی در آذین رویه دیوارها استفاده شده و آجرهای خفته راسته زیر گنبد به این گونه که چیدمان هر ردیف آجر به صورت نره یک ستاره را بر آسمان سقف شکل داده است. طرح تجسمی مسجد جامع رشتخوار بنایی زیبا و باشکوه متعلق به اوایل قرن هفتم ه.ق را شکل می دهد.