موزه رضا عباسی | تالار خط و خوشنویسی

خوشنویسی و کتابت در ایران اسلامی با نام و کلام خدا آغاز می گردد و در پرتو ایمان و به یاری تکریم آیات آسمانی قرآن مدارج عالی تعالی را می پیماید. بی تردید در این گفتار مختصر و با نمایش نمونه های خوشنویسی موجود، نمی توان به جوهر ذاتی و مبانی بنیادی خط در میهن اسلامی مان دست یافت. لیکن این امر مروری گذرا و شاید تند بر تاریخ خط و کتابت در ایران باید باشد. قطع نظر از نسخه برداری قرآن، نوشتن در آغاز خدمت بیان ادبی و فلسفه و حکمت و علوم نقلی درآمد. اما دیری نپایید که به دلایل خاص زیبایی شناسی و تقدیر هنری مسیر خود را به مقیاس کمک به ترویج علوم به سوی تعالی فنی و هنری طی نمود و در عین اشتقاق و گونه گونه شدن به مفاهیم هنری هم دست یافت. در قرون میانه اسلامی "خط" به طور کلی ارزش جدا از ادبیات و فلسفه و حکمت یافت و با انتزاع تدریجی از ادبیات معمول زمان، موجودیتی مستقل و ماهیتی هنری را صاحب شد. چنان که ذکر شد بعد از تسلط اسلام بر ایران، هنرمندان و خوشنویسان این سرزمین که اسلام آورده بودند تمام ذوق و قریحه هنری خویش را در خدمت به آیین الهی به ویژه بیان علوم معقول و منقول و استنساخ قرآن کریم، مصروف نموده، در پیراستن انواع مختلف خط کوفی که برای قرآن به کار می رفت سعی و اهتمام شایان به عمل آوردند. بدین سان به موازات پیشرفت های فرهنگی و اجتماعی و به انگیزه جستجوهای پی گیر هنر آفرینان در کار خط و خوب نویسی، نیز تغییرات و تحولات عمده اما آرام و تدریجی صورت گرفت و اقلام مختلف از خط کوفی مشتق و شیوه های محقق و ریحان، ثلث و نسخ، تعلیق و دیوانی ابداع شد. با ما در مجله همگردی همراه باشید تا به موزه رضا عباسی تهران برویم و از تالار خط و خوشنویسی موزه رضا عباسی دیدن کنیم...

تالار خط و خوشنویسی موزه رضا عباسی

در پیامد نوآوری ها در قرن نهم هجری قمری شیوه نگارش نستعلیق تحریری آغاز و با ابداع خط شکسته در قرن دوازدهم همراه دیگر فنون و هنرها تا اوایل قرن چهاردهم هجری قمری به اوج ترقی و تعالی خود رسید. نسبت سهولت یا نرمش و خشونت انواع خط، مبین محسوسات و القا کننده ی احوال خاص و موضوع معینی می شدند، مثلا تا مدت ها ثلث و فروع آن و نسخ به تحریر قرآن و استنساخ متون ادبی و تاریخی و نیز کتیبه نویسی و تعلیق و دیوانی و رقعه برای امور دیوانی و بعضا نوشتن فرامین و طغراها و خط نستعلیق برای کتابت آثار منظوم و منثور و قطعه نویسی و شکسته برای بیان شعری و کتابت و نامه نگاری اختصاص یافته و طبیعتا هماهنگ با شئون دیگر هنر اسلامی دارای قواعد و اصول و قید و بندهای اصولی و اساسی گردید. قطع نظر از قالب های خاص و قواعد خط و آداب المشق، هنرمندان خوشنویس به هنگام رفع کمبودها و نارسایی ها، با حفظ قالب های از پیش پذیرفته شده ی غیر قابل انکار، دست به ترمیم و یا تکمیل بعضی شیوه های خط بر حسب شگرد خاص خود زده اند. دیرپاترین و کامل ترین خط اسلامی را باید نسخ دانست. در این شیوه خط اعتدال و نظم به روشنی و وضوح خاصی انجام می گیرد، و به پشتوانه ی همین انتظام حروف و ترکیب ساده و روشن این خط است که حتی امروزه غالب ممالک اسلامی آن را به عنوان خط نوشتنی رسمی خود پذیرفته اند و نیز به دلیل کثرت نویسندگان و سلاست و روانی و وجوه قابل مطالعه دیگر، خطی همه گیر و به اعتباری "اسلامی" شناخته شده است که همه ی این آثار در موزه رضا عباسی تهران به نمایش در آمده است.

آثار هنرمندان تالار خط و خوشنویسی موزه رضا عباسی تهران

نستعلیق که ایرانی ترین نوع خط و تقریبا به دور از تاثیرات مستقیم و آمیزه های خطوط ملل دیگر است، گفته شده که از ترکیب و تلفیق "نسخ و تعلیق" پدید آمده و خود ناسخ خط تعلیق، که معمول زمان خویش بوده است، شد. خوشنویسان نامی و استادان وارسته ای چون میرعلی هروی، سلطانعلی مشهدی، میرعماد حسنی، میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا محمدرضا کلهر و عماد الکتاب سیفی در هر مجال و فرصتی از قرن دهم تا اوایل عصر معاصر به ضرب ریاضت و مشاقی خستگی ناپذیر و به سعی و جد بسیار ترکیب این خط را به همان درجه ای از سلاست و روانی و زیبایی رسانیده اند که شعر حافظ شیرازی در میان منظومه های ایرانی.
بی مناسب نیست که همین جا از شیوه ی زیبای صرفا هنری و تجریدی سیاه مشق سخن بگوییم که خود واجد بسیاری از تعاریف هنری و انتزاعی و بیان کننده برداشت های شخصی خوشنویسان از خط نستعلیق است. سیاه مشق ها در ابتدا حاصل مراحل تجربی خط "مشاقی" و نتیجه تکرار الفاظ و حروف بوده اند، که در غایت امر خود بدل به ترکیبی موثر می شوند، و به تدریج با شانه خالی کردن از بار ادبی و فلسفی، زبانی گویا از مفاهیم هنری می یابند. از بنیان گذران این فن، میرعماد الحسنی و شاگردانش میرزا غلامرضا اصفهانی و کلهر را باید ذکر کرد که نام هایی پرآوازه در کار سیاه مشق نویسی هستند.