قلعه ای تاریخی و دیدنی که در جنوب روستای لافت قرار دارد

میراث آریا/ این خبر پیرامون قلعه ای تاریخی و دیدنی که در جنوب روستای لافت قرار دارد، برای شما نوشته شده است.

قلعه نادری در شمال شرقی روستای لافت و 60 کیلومتری شهر قشم، ضلع شمالی جزیره و در ساحل مشرف به خلیج فارس قرار گرفته است. این قلعه در تاریخ هفتم مهر 1381 به شماره 6497 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

براساس مقاله قلعه ای تاریخی و دیدنی که در جنوب روستای لافت قرار دارد باید بدانید که قلعه نادری در جنوب شهر لافت بر روی بستری صخره ای که نسبت به شهر لافت حدود پنج متر مرتفع تر است قرار دارد. این بستر صخره ای از شمال دارای شیب است و بخش جنوبی آن با شیب ملایمی به قلعه منتهی می شود. قلعه نادری بنایی است با پلان مربع شکل به ابعاد 33×33 متر و مساحت عیانی آن 1089 متر است. در چهارگوشه اصلی بنا چهار برج نیم دایره ای به قطر سه متر ساخته شده است. سقف قلعه نادری در وضع موجود به کلی تخریب شده و اطلاع چندانی از وضعیت پوشش سقف عیانی آن در دست نیست. اما براساس شواهد موجود بر روی دیواره های طولی به نظر می رسد این قلعه دارای سقف مسطح بوده است.

تنها پوشش باقی مانده از سقف قلعه نادری طاق گهواره ای هشتی و درگاهی قلعه است. تنها راه ورود به قلعه از طریق درگاهی است که در مرکز ضلع جنوبی قلعه قرار دارد. در دو طرف این ورودی دو برج دیده بانی ساخته شده است. این برج ها به شدت آسیب دیده اند و بخش های زیادی از آنها تخریب شده است. در بالای ورودی و بر سطح دیوار قلعه داغ و فونداسیون اتاقی به ابعاد 3/60×3/80 سانتیمتر بچشم می خورد. با توجه به کوچک بودن این فضا به نظر می رسد اتاق ساخته شده برای نگهبانی بوده است.

براساس مقاله قلعه ای تاریخی و دیدنی که در جنوب روستای لافت قرار دارد باید بدانید که مصالح بکار رفته در این بنا سنگ های قلوه ای و لاشه ای مرجانی و ملاط گچ و گل است. سطح دیوارهای نمای بیرونی و درونی قلعه نادری دارای اندود گچ بوده که در وضع موجود بیشتر قسمت های آن بر اثر عوامل جوی و طبیعی و فعالیت های انسانی تخریب شده است. با توجه به وجود داغ و فونداسیون برخی از سازه های معماری درون قلعه به نظر می رسد محوطه داخل قلعه دارای فضاهای متعددی بوده که در وضع موجود به علت تخریب صورت گرفته در عیانی بنا شناختی از کارکرد این قلعه نداریم.

وجه تسمیه قلعه نادری

مردم بندر، این قلعه را قلعه نادری می خوانند و آن را به دوره نادرشاه افشار منسوب می کنند، عده ای هم قلعه را مربوط به دوره صفویه می دانند. عده ای دیگر به دلیل شباهت با قلعه پرتغالی های جزیره قشم، قلعه لافت را یک قلعه پرتغالی می دانند. مکان گزینی قلعه نادری در ساحل غربی دماغه لافت و سواحل امن بندر لافت نمی تواند فقط اهداف نظامی داشته باشد و این قلعه با هدف محافظت از ناوگان دریایی که در این مکان توقف داشته اند و یا برای حفاظت از منابع آب شیرین در منطقه ساخته شده است.

پس از آزادسازی جزیره قشم از دست پرتغالی ها در سال 1622م/ 1031 ه.ق به دست امام قلی خان، سردار نامی دوره شاه عباس صفوی، با ضعف دولت صفوی، ابتدا هلندی ها 1642م/ 1052 ه.ق و سپس در چند نوبت قبایل عرب بنی معین و جواسم بر قشم و احتمالاً لافت چیره شدند. این احتمال وجود دارد که زمان ساخت قلعه هم زمان با مهاجرت مردم لافت کهنه به این محل باشد. احتمال دیگر این است که قلعه نادری به دست اعراب بنی معین و جواسم ساخته شده باشد. قبایل بنی معین در سال 1007 ه.ق از عربستان به سواحل جنوبی ایران کوچ کردند و در سال 1150 ه.ق در جزیره قشم ساکن شدند و به مدت 190 سال در این جزیره حاکم بودند.

قبایل جواسم یا قواسم از پیروان شیخ قاسمی از اهالی شارجه بودند که به کار دزدی دریایی مشغول بوده و مردمانی دریانورد و جنگجو بودند و شهرت آنان در تاریخ به سفاکی است. در سال 1736م/ 1149 ه.ق لطیف خان، دریابیگی، سپاه نادرشاه افشار جزیره قشم را از دست جواسم خارج کرد، اما پس از مرگ نادر در سال 1747م/ 1160 ه. ق جواسم مجدداً قشم را به تصرف خود درآوردند. احتمالاً جنگ لطیف خان با قبایل جواسم در زندگی مردم لافت مؤثر بوده است زیرا مردم، قلعه را به نام نادرشاه، قلعه نادری می نامند.

احتمال دیگر می تواند این باشد که پس از متلاشی شدن قبایل جواسم و خروج آنان از قلعه لافت، لطیف خان مردم لافت کهنه را به محل قلعه و استحکامات کوچ داده باشد و همین کار موجب نامگذاری قلعه به نام نادرشاه باشد. همچنین احتمال دیگر این است که دو مکان لافت کهنه و لافت نو (بندر لافت) هم زمان مسکونی بوده و به دلایل مختلف به تدریج جمعیت لافت کهنه به سوی لافت نو جذب شده اند. بطور کلی دلیل تغییر مکان مردم لافت کهنه به محله قلعه (لافت نو) مبهم است. تنها موردی که از گفته های مردم به شکل خاطره مانده این است که مردم از محلی به نام لافت سیدان به بندر کنونی لافت در کنار قلعه کوچ کرده اند.

برج های قلعه نادری

قلعه نادری دارای 4 برج در چهارگوشه اصلی و 2 برج در دو طرف ورودی است. برج ها از نظر ابعاد و اندازه یکسان هستند. قطر برج ها 3 متر و ارتفاع آنها به علت تخریب قسمت های فوقانی آنها در وضع موجود متفاوت هستند. برج های چهارگوشه اصلی قلعه به دیوارهای طولی متصل و پیوسته هستند. برج های قلعه به صورت بلوک هایی که بر روی یکدیگر قرار دارند، ساخته شده اند. این شیوه ساخت را در بناهای دوران تاریخی بخصوص دوره اشکانی میتوان مشاهده کرد. در این روش ابتدا از سنگ های مسطح به صورت خوابیده و سپس از سنگ های لاشه ای و قلوه ای با ابعاد و اندازه های متغییر و کوچکتر به صورت ردیف های اریب دوطرفه (چپ ـ راست) استفاده شده که در برخی قسمت ها نیز نامنظم است.

به بیانی دیگر ابتدا یک بلوک به ارتفاع پنجاه تا هفتاد سانتیمتر را ساخته اند و سپس بلوک بعدی بر روی آن قرار گرفته است. پس از اتمام ساخت برج ها، با استفاده از سنگهای قلوه ای با ملاط گچ پوسته ای با میانگین عرض 30 سانتیمتر برای نماسازی و استحکام برج ها به آنها ملحق شده است که در وضع موجود بیشتر بخش های پوسته روی برج ها تخریب شده است. این شیوه و تکنیک های ساخت در دیوارهای حدفاصل برج ها نیز بکار رفته است. در دو طرف ورودی قلعه دو برج دیگر نیز ساخته شده است.

از نظر تکنیک ساخت، برج های کنار هشتی و ورودی قلعه به صورت الحاقی به دیوار قلعه متصل شده اند و این وضعیت را میتوان در اتاق نگهبانی ساخته شده بر روی سقف و دیوار طولی درگاهی (دیوار جنوبی) قلعه نیز مشاهده کرد. این بخش از معماری دفاعی قلعه، به راحتی امکان دید بر اطراف را داشت که امروزه بخش هایی از آنها باقی مانده و در حال حاضر با تخریب جدی مواجه شده اند.

ورودی قلعه

تنها ورودی بنا در مرکز ضلع جنوبی و مشرف بر خلیج فارس است. این ورودی (فضای بین دو برج) به عرض 5 متر است و در دو طرف آن، برج های نیم گرد پیش آمده ای ساخته شده که پس از گذر از فضای بدون سقف بین این برج ها، فضای دیگری قرار دارد که با سقف طاق دار پوشیده شده است. با توجه به وضعیت کنونی و ارتفاع قلعه، امروزه راه دسترسی ورودی از طریق 7 پلکان میسر است که در 2 بخش ساخته شده اند، عرض این پلکان ها 150 و میانگین ارتفاع آنها 25 سانتیمتر است. این پلکان ها در سالهای اخیر مرمت و بازسازی شده اند و دارای شیب زیادی هستند.

در کل، فضای ورودی قلعه از 3 بخش تشکیل شده است، فضایی باز که برج ها در دو طرف آن ساخته شده اند، پس از عبور از 4 پلکان بخش اول، وارد فضایی مستطیل شکل می شوید که به عرض 5 متر ساخته شده است که در دو طرف آن برج های ورودی قرار دارند. این برج ها به دیواره های طاق ورودی متصل هستند.

فضایی مستطیلی به شکل دالان که اتاق نگهبانی بر بالای آن ساخته شده است، با عبور از 3 پلکان دوم، فضایی مستطیل شکل با ابعاد 3/5×4/20 متر با طاق هلالی به ارتفاع حدود 5 متر ساخته شده است که اتاق نگهبانی بر بالای آن قرار دارد. شیوه ساخت قوس این طاق هلالی، به گونه ای است که با پیش آمدگی هر رج، عرض دهنه کاهش می یابد. به علت فرم این قوس مقاومت آن بسیار زیاد است و به ندرت دچار شکستگی و ریزش می شود. به همین دلیل سالم باقی مانده است. همچنین آثار در ورودی بر روی دیواره های این فضا باقی مانده است.

طاق هلالی کوچک که با استفاده از دیوار اصلی ضلع جنوبی بنای قلعه ساخته شده است، پس از عبور از فضای مستطیل شکل، یک ورودی با طاق هلالی کوچک با ارتفاع 3 و عرض 3 متر ایجاد شده که با استفاده از دیوار اصلی بنا ساخته شده و جزئی از آن است. پس از این فضا حیاط مرکزی قرار دارد که دارای پلان چهارگوش است. همچنین در بخش داخل حیاط قلعه، در بالای سطح داخلی دیواره ورودی و چسبیده به ورودی کوچک، آثار بقایای یک قوس یا طاق نمایان است که در وضع موجود به علت نامعلومی تخریب شده است. به نظر می رسد این بخش به صورت هلالی و جزئی از فضایی رواق دار بوده است. شبیه چنین فضاهایی در ورودی منازل واقع در بافت قدیمی لافت مشاهده می شود.

اتاق نگهبانی

مرتفع ترین قسمت قلعه در بالای ورودی و مرکز دیوار جنوبی است که به شکل یک اتاقک در ابعاد 3/80×3/60 متر در بالای فضای طاق هلالی بزرگ دیده می شود که هم اکنون آثار و شالوده آن باقی مانده است. این اتاق جزئی از الحاقات دیوار قلعه است که احتمالاً پس از ساخت دیوار جنوبی، هم زمان با ساخت و الحاق برج های ورودی ساخته شده است. اتاق نگهبانی نسبت به سایر بخش های قلعه دارای دیدی بیشتر است که برای امنیت و اهداف نظامی ساخته شده است. با توجه به موقعیت قرارگیری قلعه نادری انتخاب محل برج نگهبانی بر روی درگاه ورودی مناسبترین مکان برای دیده بانی و تسلط بر محیط اطراف بوده است. در کف اتاق نگهبانی و سقف طاق هلالی (ورودی بزرگ) روزنه ای مربع شکل به ابعاد تقریبی 30×30 سانتیمتر قرار دارد.

این روزنه از داخل اتاق نگهبانی با خاک و آوار پوشیده شده و مشخص نیست، اما از بالا و سقف طاق هلالی بزرگ کاملاً نمایان است. این روزنه احتمالاً در مواقع اضطراری برای جلوگیری از هجوم دشمنان ساخته شده است. کاربرد این گونه روزنه ها در قلعه ها برای ریختن آب جوش، قیر و مواد دیگر بوده است. راه دسترسی به اتاق نگهبانی احتمالاً از طریق برج های ورودی قلعه بوده است. با توجه به فضای درون برج شرقی ورودی قلعه، به نظر می رسد که راهروی ساخته شده درون این برج معبری برای سربازان گارد یا نگهبانان بوده که ورود به اتاق دیده بانی و بالای برج ها و دیوارهای قلعه را ممکن می ساخته است. بطور کلی راهرو یا ورودی که به این منظور احداث شده به نحوی ساخته شده است که افراد برای رفتن به روی حصار و برج های نگهبانی می توانستند بطور انفرادی از طریق پله هایی که به طور مارپیچ درون برج ها ساخته شده بود عبور کنند و آنان را به مکان نگهبانی و بالای قلعه هدایت می کرده است. این پله ها در طول زمان بر اثر عوامل طبیعی تخریب شده است.

معماری و مصالح ساختمانی

معماری قلعه ها در دوره های مختلف تابع شرایط محیطی، مصالح ساختمانی محل، منطقه جغرافیایی و فرهنگ و باورهای عمومی بوده و عموماً دارای اتاق ها، فضاها، برج ها و آب انبارهایی هستند که مصالح ساختمانی آن ها نیز متفاوت است. مصالح قلعه نادری از سنگ های مرجانی، آهکی، سنگهای لاشه رسوبی دریایی و ملاط گچ است. ملاط گچ مهمترین مصالح ساخت بنا بوده که در برابر رطوبت و شرجی هوا مقاوم است. وجود گچ در سطح دیوارهای قلعه به آسانی قابل تشخیص است. غیر از مصالح فوق یعنی سنگ گچ و مرجان و ملاط گچ، احتمالاً از قطعات چوبی برای ساخت سقف نیز استفاده شده است، در حال حاضر آثار تیرهای چوبی بر روی بخشی از دیوار شرقی هم از داخل و هم از بیرون قلعه به خوبی نمایان است که احتمالاً متعلق به دوره های اخیر بوده است. در وضع موجود سقف اتاق ها و فضاهای قلعه نادری تخریب شده است.

دیوارها

آثار معماری باقی مانده نشان می دهد که شیوه ساخت دیوارهای قلعه سه نوع است، دیوارهای اصلی قلعه: این دیوارها باضخامت 160 سانتیمتر دیوارهای اصلی اطراف قلعه را تشکیل می دهند که با استفاده از لاشه سنگ، گچ وخاک ساخته شده اند، سپس نمای داخل و خارج دیوارها با استفاده از سنگ و ملاط گچ پوشیده و سطح آن ها با گچ اندود شده است. پوشش دو طرف دیوارها ملاط گچ است. امروزه نیز آثار اندود گچ بر روی سطح و دو طرف نمای دیوارها دیده می شود.

دیوار فضاهای داخل قلعه: این دیوارها با ضخامت حدود یک متر به دیوارهای اصلی قلعه چسبیده اند و دیوار اصلی فضاهای داخلی قلعه را تشکیل داده اند که با استفاده از سنگ و ملاط گچ ساخته شده و نمای داخلی و خارجی آن ها نیز با گچ اندود شده است.

دیوارهای جداکننده فضاهای داخل قلعه: این دیوارها با میانگین ضخامت 70 سانتیمتر با استفاده از سنگ و ملاط خاک و در مواردی با ترکیب گچ و خاک برای تقسیم و جدا کردن فضاهای داخل قلعه و ایجاد فضاهای جدید و کوچکتر ساخته شده اند.

کف سازی و مسطح سازی

با توجه به ساخت قلعه نادری بر روی یک بستر طبیعی که در راستای جنوب و جنوب شرق امتدادیافته است، برای هموارسازی کف قلعه اقدام به ایجاد یک سطح هموار کرده اند. مصالح بکار رفته برای هموارسازی کف عیانی قلعه از سنگ های لاشه و قلوه ای متوسط بوده که سطح آنها را با گچ پوشانده اند. کف اصلی حیاط در بخش های شمالی قلعه، نسبت به جنوب آن دارای ضخامت کمتری است و هر چه به طرف جنوب پیش برویم ضخامت گچ و سنگ های استفاده شده برای کف بیشتر می شود. در برخی از قسمت ها برای یکسان سازی کف بنا اقدام به تراشیدن صخره ها و هموارسازی آنها کرده اند.

به بیانی دیگر برای ایجاد کف و هموارسازی سطح بستر طبیعی با مسطح سازی، صفحه ای هم سطح ایجاد کرده اند. نمایان شدن آثار دیوار شرقی قلعه در عمق 160 سانتیمتری چاله ای غیرمجاز این نکته را تصدیق می کند. از طرفی دیگر در قسمت پایه دیوار غربی قلعه در عمق 123 سانتیمتری اثر بستر صخره نمایان است. همچنین در بخشهای مختلفی از قلعه، بر روی صخره و زیر آثار معماری، آثار یک لایه زغال و سوختگی با میانگین ضخامت 5 سانتیمتر نمایان است که احتمالاً برای عایق کف فضاهای معماری بوده است.

برج ها

این برج ها در ارتفاع شمالی بافت قدیمی شهر لافت قرار دارند. طی بررسی محل تعداد هشت برج شناسایی شد، فاصله بین این برج ها یکسان نیست و براساس وضعیت توپوگرافی ساخته شده اند. برای نشان دادن موقعیت و تصویر وضعیت برج های شناسایی شده، از جنوب با شماره های یک تا هشت نامگذاری شدند. در بین برج های شناسایی شده فقط تعداد سه برج نسبتاً سالم باقی مانده اند.

برج های شماره سه، چهار و پنج به شکل مکعب مربع توپر بوده و نسبتاً سالم هستند. در چهارگوشه برج ها از بیرون به صورت ستون ها استوانه ای شکل نیم ستون های نیم دایره ای است بطوریکه قطر این نیم ستون ها از پایین به بالا کمتر می شود. همچنین آثار باروی ساخته شده بین این دو برج باقی مانده و قابل رؤیت است. این برج ها با گچ و سنگ ساخته شده و نمای بیرونی آنها با گچ، اندود شده است. بر روی بدنه این برج ها آثار حفره هایی دیده می شود.

برج های شماره شش در مرتفع ترین بخش شمالی بافت قدیم لافت ساخته شده و دارای چشم انداز وسیعی در منطقه بوده است. این برج دارای سه نیم ستون در چهارگوشه است و در وسط اضلاع آن از بیرون نیز چهار پشت بند مخروطی شکل ساخته شده و نسبت به سایر برج ها بزرگتر است. در بالای این برج، یک ایستگاه نقشه برداری ایجاد شده است.

گورستان

در دامنه های شمالی کوه فراز، در بخش شمالی چاه های تلا و برج ها، آثار یک گورستان نسبتاً بزرگ و قدیمی دیده می شود که امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. شبیه این گورستان در فاصله حدود یک کیلومتری شمال قلعه نادری در اطراف و حاشیه مقبره سیدان قرار دارد که علاوه بر گورها مواد فرهنگی و قطعات سفال به صورت پراکنده در سطح آنها دیده می شود. شناخت شیوه های تدفین و اعتقادات مذهبی در ارتباط با این گورستان ها یکی از ویژگی های قابل توجه و ممتاز این منطقه محسوب می شود. تدفین در گورستان های منطقه اطلاعات ارزشمندی از ساکنان این نقطه از جزیره قشم را ارائه می دهد.

بطور کلی قبور گورستان های منطقه به شکل های مختلف است و به وسیله سنگ احاطه شده اند. روش تدفین در این منطقه به این صورت بوده که هنگام تدفین روی گورها یک بوته صبر زرد قرار داده و خمره و ظروف جای آب را روی قبر می گذارند، با توجه به تحقیقات شفاهی از افراد محل، این ظروف آب برای حفظ صبر زرد روی گورها است و این امر نشانگر مراسم و سنت های تدفین مردم تحت تأثیر اعتقادات مذهبی آنهاست. همچنین ازآنجاکه کمتر از سنگ قبر استفاده می شده، این ظروف نشانه ای بوده که افراد محل بتوانند محل گور مردگان خود را شناسایی کنند.

همانطور که قبلاً اشاره شد، مطالعات باستان شناسی بر روی قلعه نادری و آثار اطراف آن محدود بوده است، به همین دلیل نخستین مرحله از فعالیت های میدانی هیئت برای به دست آوردن اطلاعات لازم، انجام بررسی حاشیه شمالی و اطراف قلعه نادری بود. با توجه به بررسی و مطالعات صورت گرفته در اولین فصل کاوش های باستان شناسی قلعه نادری میتوان چنین احتمال داد که قلعه نادری مرکزیت یک منطقه بشمار می رفته و آثار دیگری ازجمله چاه های تلا، آثار سازه ها، برج ها، آثار بناهای قدیمی و گورستان واقع در بخش شمالی قلعه جز محوطه های اقماری آن محسوب می شده اند.

البته این مهم تنها بر مبنای مطالعات اولیه بیان می شود و برای رسیدن به پاسخ قطعی نیاز به بررسی های گسترده تر است. یکی از مهمترین دستاوردهای بدست آمده طی این بررسی، آثار و بقایای معماری است که در شمال قلعه واقع شده است. این آثار احتمالاً متعلق به دوره های قدیمی تر از قلعه نادری است که جهت بدست آمدن نتایج مطلوب نیاز به گمانی زنی و مطالعات بیشتر دارد. با آنکه در منطقه و بندر لافت بررسی باستان شناختی به گونه سیستماتیک انجام نگرفته است، اما گمان این است که منطقه مزبور از غنای فرهنگی ویژه ای برخوردار باشد. طی کاوش فصل نخست قلعه نادری نشانه و آثار فرهنگی قابل توجهی مشاهده شد و این برداشت ها را تقریباً میتوان با توالی فرهنگی در گوشه و کنار منطقه بصورت پراکنده ملاحظه کرد.