آشنایی با موزه آذربایجان تبریز | نمایش آثار تاریخی پیش از اسلام

تاریخ تاسیس ابتدایی موزه آذربایجان بر می گردد به حوالی سال های 1306 و 1307 یعنی درست در سال هایی که هیچ کس به فکر ساخت موزه ای در تبریز نبود و صرفا به برپایی مکانی برای نمایش برخی از آثار و کالاهای با قدمت استان آذربایجان شرقی فکر می کردند. در این سال ها، نمایشگاهی به جهت نمایش سکه های کشف شده از تبریز در محوطه ساختمان کتابخانه ملی این شهر برگزار شد که با توجه به خلق و خوی مردم آذربایجان، همین نمایشگاه کوچک و مختصر نیز با استقبال قابل قبولی از سوی آن ها مواجه شد. بعدها این مکان به محلی برای نمایش آثار مربوط به دوره پیش از اسلام تبدیل شد و کم کم موزه باستان شناسی آذربایجان نام گرفت. با همگردی همراه باشید تا با موزه آذربایجان تبریز آشنا شود.

ساخت موزه آذربایجان تبریز

با جدی شدن طرح ساخت موزه ای در آذربایجان، دولت مردان وقت ایران تصمیم گرفتند تا برخی از اقلام موزه ایران باستان را برای نمایش اولیه به موزه آذربایجان منتقل کنند؛ به همین سبب نزدیک به 202 قطعه از آثار فرهنگی ایران را برای نمایش در این موزه به فضای فوقانی کتابخانه ملی سابق شهر تبریز فرستادند. مکان موزه در سال 1337 با تصویب طرح ساخت نهایی موزه آذربایجان مشخص شد که پس از آن عملا تمام فعالیت های فرهنگی دبیرستان نجات سابق تبریز متوقف گشت. موزه آذربایجان از اهمیت ویژه ای به سبب نمایش آثار تاریخی پیش از اسلام برخوردار است و ساختمان فعلی آن نیز که در خیابان امام خمینی (ره)، جنب مسجد کبود قرار گرفته، بر پایه نقشه ریزی یک فرانسوی باستان شناس به نام آندره گدار می باشد که با اجرای اسماعیل دیباج (رئیس وقت اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی) به بهره برداری رسیده است. موزه آذربایجان تبریز در سال 1341 به طور رسمی افتتاح شد.

بخش ها و آثار تاریخی موزه

در گذشته موزه آذربایجان تبریز، در محل های مختلفی احداث شده که اکنون به ساختمانی شایسته و درخور برای ساخت و تاسیس یک موزه معتبر و مهم منتقل گسته است. مکان فعلی موزه آذربایجان از سه سالن 800 متری برخوردار می باشد که البته به تازگی سالن دیگری در طبقه اول این موزه برای نمایش مُهرها و سکه های قدیمی ایران در آن تعبیه شده است. در طبقه پایین این موزه نیز بازدید کنندگان عزیز می توانند از نزدیک با آثار تاریخی و ارزشمندی از دوره های پیش از اسلام تا زمان صدر اسلام رو به رو شوند. ناگفته نماند که از قدیمی ترین آثار موجود در این قسمت موزه باستان شناسی تبریز، سفال های تپه اسماعیل آباد می باشد که متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح هستند. از دیگر آثار تاریخی موزه آدربایجان تبریز می توان به سنگ های نقاشی شده با تصاویر حیوانات و گل و گیاه هایی مرتبط با هزاره سوم پیش از میلاد اشاره داشت. لازم به ذکر است که این سنگ های نقش بسته شده از جنس سرپانتین هستند که این خود گواه وجود نوعی سنگ معدنی در نواحی استخراجی یعنی جیرفت در استان کرمان است که بیانگر وجود تمدنی در سال های پیش از شروع تاریخ در دنیا می باشد. آثار مختلف دیگری همچون مجسمه الهه زن کشف شده از رستم آباد گیلان و ریتون ها (ظرف های قدیممتی که به شکل جانوران ساخته می شدند) نیز در این موزه وجود دارند که هم نشانگر ارزش زن در جامعه و فرهنگ ایرانی از دیرباز می باشند و هم تاریخی در این مُلک را ورق می زنند که هیچ کشوری در دنیا از آن بهره نمی برد. تاریخی که از هزاران سال پیش از میلاد شروع می شود و به ظهور اسلام ختم می شود. در خصوص ریتون ها شاید بد نباشد بدانید که عصر رونق گیری آنان درست مطابقت دارد با دوران هخامنشیان و اشکانیان و حتی ساسانیان. این ظروف آهنی تاریخی به گفته بسیاری از مورخان و باستان شناسان نوعی افراط گری و تجمل پرستی در هر سه سلسله فوق بوده که اکنون با گذشت هزاران سال از ساختشان، اگر در یک موزه تاریخی قرار نگرفته باشند، باید به اعتبار آن موزه شک کرد و بالاخره جذاب ترین بخش موزه که متعلق است به جسد زن و مردی که با هم به گور سپرده شده بودند و از جست و جوی کاوشگران ایرانی در سال 1378 در محوطه مسجد کبود کشف شده اند. مسئولان موزه برای درک هر چه بهتر فازهای عملیاتی و اکتشافاتی این دو جسد، سعی کرده اند تا با اختصاص دادن موقعیت مکانی ویژه به آن ها و همچنین بازسازی مکان اکتشافی، اندکی درک ارزش این کشف تاریخی را که متعلق است به یک قبرستان سه هزار ساله، برای بازدید کنندگان گرامی، راحت تر کنند. البته در خصوص موزه باستان شناسی آذربایجان این نکته را نیز باید ذکر کرد که در آنسوی موزه، بخش هایی نیز طراحی و تاسیس شده اند که گذشته پرافتخار تبریز را به تصویر کشیده و مسیر سخت و پرمشقت رسیدن به تبریز کنونی را در آن برای آگاه سازی همگان به یادگار گذاشته اند.

آشنایی با برخی از بخش های موزه آذربایجان

موزه آذربایجان تبریز از سه سالن 800 متری در سه طبقه (طبقه اول، طبقه همکف و طبقه زیرزمین) تشکیل شده است. در ضلع شمالی طبقه همکف این موزه، سنگی کم نظیر و شاید حتی بی نظیر قرار گرفته، به نام سنگ بسم الله! این سنگ ساخته یکی از ناب ترین هنرهای ایرانی-اسلامی بوده و متشکل است از 5 قسمت که 4 تای آن را قاب و قسمت پنجم آن را نوشته روی آن تشکیل می دهد. حجاری آن نیز توسط هنرمند چیره دست ما یعنی محمد علی قوچانی صورت گرفته. گشت و گذار در موزه باستان شناسی آذربایجان، زمان را متوقف می کند، چرا که شما با وارد شدن به موزه، در حقیقت پا در تاریخی می گذارید که به سبب جذابیت های زیاد خود، جهانی را متوجه خود ساخته، ولی با تمام این ها بهتر است که به طبقه اول موزه برویم تا از آثار تاریخی باقی مانده از تمدن نیشابور بازدید به عمل آورید که از ویژگی های منحصر به فرد آن می توان به بهره گیری از خط کوفی، لعاب سفید و نقش و نگارهای اسلامی اشاره کرد و خاتمه آن را به سلسله قاجار نسبت داد. البته از دیگر آثار تاریخی این بخش نیز باید به ظروف سفالی عصر ایلخانان و قفل رمزی مربوط به قرن ششم هجری قمری اشاره کنیم. از طبقه اول موزه باستان شناسی آذربایجان به سادگی نگذرید و حتما از مُهرها و سکه های سلسله های حکومتی مختلف ایران که از هخامنشیان شروع می شود و به قاجار می رسد، دیدن کنید. این سکه ها قدیمی ترین آثار موجود در تاریخ کشور عزیزمان می باشند. در پایان برای نزدیک تر شدن به آثار امروزی تر موزه می توانید از طبقه زیرزمین موزه نیز دیدن فرمایید. در این قسمت از موزه، مجسمه های خلق شده توسط مسجمه ساز مشهور تبریزی به نام احد حسینی قرار گرفته اند که تمامی آن ها الهام گرفته از نگاه هنرمندانه ایشان به سرنوشت بشر و تغییرات خلق و خوی وی در گذشت زمان به ویژه در قرن 20 میلادی می باشند. جدیدترین قسمت موزه نیز مرتبط است با سنگ های نگاشته شده قدیمی و سنگ قبرهای مختلف از زمان صدر اسلام که البته برای ایجاد اندکی تلطیف در این بخش از قوچ های سنگی، کتیبه های سنگی، پیکرهای انسانی ساخته شده از سنگ و سایر مجسمه های سنگی نیز استفاده شده است.

آشنایی با برخی از آثار موجود در موزه آذربایجان تبریز

مُهر استوانه ای: مهر استوانه ای، مهریست ساخته شده از گِل پخته، گچ، سنگ یا مرمر که به شکل های مختلفی نیز همچون نیم دایره، نیمکره، استوانه ای و یا سیلندری می باشند. این مهرها در گذشته ای که سواد اصلا وجود نداشته و یا از اهمیتی برخوردار نبوده، بسیار پرکاربرد بوده اند. برای ترسیم نقوش گوناگون بر روی این مهرها، صاحبان آن ها تصاویر منتخبی نظیر تصاویر ساده، هندسی و حتی موجوداتی که به عنوان خدایان خود آنان را پرستش می کردند، با فشار بر روی گِل مرطوب می زدند و مهر خود را می ساختند.

کشفیاتی از جعفرآباد (خلخال) - موبند طلایی: این موبند آنقدر زیبا آراسته و حکاکی شده که احتمالا برای استفاده شاه و یا شخص بلند مرتبه ای طراحی و ساخته شده است. از نکات جالب حک شده بر بدنه این موبند، ترسیم غیر قابل وصف مراسم شکار بر روی آن می باشد.

کشفیاتی از جیرفت - سنگ تزئینی (مرتبط با هزاره سوم پیش از میلاد): سنگ هایی که از نظر زیبایی بی همتا هستند، اما هنوز هم که هنوز است، دلیلی برای نوع مصارف کاربردی آنان جز زینت بخشیدن محیط، پیدا نشده. بر روی این سنگ های قدیمی که از مرکز ایران استخراج شده اند (منطقه جیرفت کرمان)، نقش هایی از قهرمانان، نمادهای ملی و همچنین آئین های مختلف نقش بسته اند.

کشفیاتی از مراغه - قفل رمزی (مرتبط با قرن ششم هجری قمری): قفلی رمزدار که نشان دهنده هوش ایرانیان باستان در گذشته های خیلی دور بوده. این قفل از چهار زبانه بادامی و رمزی ساخته شده که برای پیدا کردن آن تنها می بایست از 4 حرف (ک - د - الف - ی) استفاده شود. از نکات قابل توجه این قفل رمزی این است که برای پیدا کردن رمز آن می باید بیش از 50 هزار بار این قفل ها جا به جا شوند.

ریتون های نقره ای و سفالی (مرتبط با سلسله هخامنشیان و هزاره اول پیش از میلاد): ریتون یک لغت یونانی به معنای ساغر می باشد. ریتون ها از جمله ظروف قدیمی جهان می باشند که طرح ظاهری آن ها بدن حیوانات بوده و جامی است برای نوشیدن شراب. این ظروف نقره ای و سفالی که برای شاهان زمانه خود تنها از طلا ساخته می شدند، نمایانگر ذوق و استعداد مردم ایران قبل از میلاد مسیح است. ریتون ها ظرف های معمولی نبودند و تنها از آن ها در مراسم و جشن های مهم ملی و مذهبی استفاده می شد.

خمره چینی (مرتبط با دوره صفویه): تمام خمره های موجود در موزه باستان شناسی آذربایجان متعلق است به شاه عباس صفوی. شاه عباس ساخت این خمره ها را بر عهده چینی ها گذاشت و تمام ساخته های آنان را به مُهر خود ممهور کرد. لازم به ذکر است که خمره چینی ای که در موزه آذربایجان تبریز قرار گرفته، قطعه ای است از مجموعه چینی خانه شیخ صفی در اردبیل که از آنجا به موزه باستان شناسی آذربایجان منتقل شده است.

بشقاب نقره ای همراه با روکش طلا (مرتبط با دوره ساسانیان): از شاخصه های ارزشمند هنر فلزکاری و طرح زدن بر روی ظرف های ساخته شده از طلا و نقره، همین بشقاب نقره ای همراه با روکش طلاست. در واقع اوج رونق هنرهای گفته شده در سلسله ساسانیان بوده است و بر روی بشقاب های آن زمان، طرح هایی از جنگ و شکار شاهان ساسانی نقش بسته شده.

دفن جنینی - گورستان باستانی تبریز (مرتبط با هزاره اول پیش از میلاد): کشف جسد زن و مردی جوان که با هم به گور سپرده شده اند، این فرضیه را قوت می بخشد که آنان بسته به نوعی رسم و رسوم خاص محلی و شاید هم حتی رسم و رسوم جاهلانه، زنده به گور شده اند! این اجساد با تمام متعلقات خود نظیر طلاو جواهرات، ظروف و اندک آذوقه ای به سردی خاک سپرده شده اند که به این نوع تدفین، دفن جنینی و یا چمباتمه ای گفته می شود. این اجساد از گورستانی در محوطه مسجد کبود کشف شده اند که با تحقیقات انجام گرفته، مشخص شده که متعلقند به 3 هزار سال پیش!

کشفیاتی از گرگان - بشقاب سفالی زرین فام (مرتبط به دوره ایلخانان): تاریخچه سفال، طولانی و مبهم است، اما دوران رونق و جهانی شدن آن، تاریخ مختصر و شفافی دارد. سفال های ایرانی در دوره ایلخانان جهانی شدند و توانستند اندکی از هنر و ذوق و استعداد ایرانی را به چشم و گوش تمام جهانیان برسانند. تمامی این سفال ها مزین شده به رنگ های گوناگون، نقاشی های مختلف از جمله صورتک های آدمی و همچنین خط کوفی می باشند.