ژئوپارک جهانی قشم: گنجینه بی نظیر زمین شناسی، راهنمای جاذبه ها و بهترین مسیرهای دسترسی

مقدمه

جزیره قشم، بزرگترین جزیره خلیج فارس با وسعت تقریبی 1500 کیلومتر مربع، تنها یک مقصد گردشگری ساحلی نیست، بلکه یک موزه طبیعی فعال و زنده است که میراث زمین شناختی و اکولوژیکی منحصر بفردی را در دل خود جای داد. این میراث تحت عنوان "ژئوپارک جهانی قشم" شناخته می شود که به دلیل پدیده های زمین شناسی گوناگون، زیستگاه های ویژه و گونه های جانوری و گیاهی کمیاب، دارای جایگاهی استراتژیک در شبکه جهانی یونسکو هست. این گزارش جامع به بررسی جایگاه بین المللی این ژئوپارک، تحلیل ژئوسایت های کلیدی و ارائه راهنمای دقیق دسترسی و نکات مهم ژئوتوریسم مسئولانه می پردازد.

جایگاه ژئوپارک قشم در شبکه جهانی یونسکو

مفهوم ژئوپارک و ابعاد سه گانه مدیریت پایدار

ژئوپارک (Geopark) مفهومی فراتر از یک منطقه حفاظت شده صرف است و به سرزمین هایی اطلاق می شود که از لحاظ پدیده های زمین شناسی و تاریخچه تکاملی، دارای ارزش جهانی هستند. برخلاف بسیاری از مناطق حفاظت شده که ورود گردشگران را محدود می کنند، ژئوپارک ها مناطقی هستند که حفاظت در آنها با برنامه ریزی نهادهای مدیریتی و با همکاری فعال مردم محلی و گردشگران انجام می گیرد. برنامه مدیریتی ژئوپارک های جهانی براساس سه رکن اساسی تعریف می شود: حفاظت از میراث زمین شناختی، آموزش عمومی و علمی و توسعه پایدار اقتصادی جوامع محلی.

فعالیت های ژئوپارک ها در عین مراقبت از محیط زیست، موجب رونق اقتصادی و گردشگری مناطق اطراف می شود. در همین راستا، ژئوپارک قشم به عنوان یک الگوی موفق، در هفتمین نشست شورای جهانی ژئوپارک های یونسکو در سال 2022 (شهریور 1401) در شاخص های توسعه جامعه محلی و مشارکت بانوان به عنوان یکی از بهترین ژئوپارک های جهان معرفی شد. این موفقیت نشان می دهد که ژئوپارک قشم فراتر از حفاظت صرف از پدیده های طبیعی، در عمل به ستون سوم اهداف یونسکو یعنی توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی ساکنان بومی، عملکردی برجسته داشته است.

سیر تحولات ثبت جهانی و تثبیت موقعیت منطقه ای قشم

ژئوپارک قشم اولین و تنها ژئوپارک منطقه خاورمیانه است که نخستین بار در سال 1385 خورشیدی (2006 میلادی) در فهرست شبکه جهانی ژئوپارک های یونسکو به ثبت رسید. این عنوان نه تنها برای ایران، بلکه برای منطقه خاورمیانه نیز افتخاری پیشگامانه بود. با این حال، در سال 1391 به دلیل عدم اجرای کامل برخی معیارهای یونسکو توسط مدیران منطقه ای، قشم موقتا از این فهرست خارج شد. بازگشت ژئوپارک قشم به شبکه جهانی در اردیبهشت ماه 1396 (2017) یک موفقیت مدیریتی بزرگ محسوب گشت. در پی این ثبت مجدد، محدوده ژئوپارک نیز افزایش یافت.

در ابتدا، این محدوده 300 کیلومتر مربع از غرب جزیره بود، اما اکنون کل جزیره قشم به علاوه جنگل های حرا در شمال و جزیره هنگام در جنوب با مساحت 2063 کیلومتر مربع، به عنوان محدوده ژئوپارک جهانی قشم ثبت شده است. تمدید عضویت چهارساله ژئوپارک قشم در سپتامبر 2022، جایگاه آن را به عنوان باسابقه ترین و پیشگام ترین ژئوپارک غرب آسیا تثبیت کرد. این نقش پیشگامی از این جهت حائز اهمیت است که با توجه به تایید ژئوپارک ارس به عنوان دومین ژئوپارک ایران، قشم اکنون به مثابه یک مرکز انتقال تجربه و دانش مدیریتی در زمینه ژئوتوریسم و حفاظت پایدار در سطح ملی و منطقه ای عمل می نماید.

ویژگی های زمین شناختی و ساختار تکتونیکی جزیره

از منظر زمین شناسی، جزیره قشم بخشی از کمربند وسیع چین خورده و رانده زاگرس است که طی آخرین مرحله کوهزایی آلپ در دوره پلیو-پلیستوسن دچار تغییر شکل و چین خوردگی شد. تاقدیس ها از پدیده های عمومی زاگرس هستند که نقش بسزایی در شکل گیری عوارض جزیره قشم دارند؛ به طوری که اکثر ژئوسایت های اصلی در اطراف ساختارهای تاقدیسی مانند تاقدیس سلخ قرار گرفته اند. اشکال شگفت انگیز سطحی جزیره نتیجه فرآیندهای فرسایشی فیزیکی و شیمیایی دائمی هستند که تحت تاثیر اقلیم بسیار گرم و خشک منطقه قرار دارند.

با این حال، مهمترین ویژگی زمین شناختی قشم تضاد تاریخی بی همتایی است که در سازندهای آن مشاهده می شود. در حالی که قدیمی ترین سازندهای رسوبی جزیره قدمتی حدود 20 میلیون سال دارند، دیاپیرهای نمکی (سری هرمز) که گنبد نمکی نمکدان را تشکیل می دهند، متعلق به دوره پرکامبرین و با قدمتی نزدیک به 500 میلیون سال هستند. این تفاوت سنی فاحش و هم زمانی این سازندها در یک منطقه جغرافیایی محدود، قشم را به یک موزه طبیعی بی نظیر برای مطالعه تاریخ تکامل زمین تبدیل کرده که از دوران پیش از کامبرین تا دوره کواترنری را در خود جای داده است.

تحلیل ژئوسایت های برجسته و پدیده های فرسایشی قشم

ژئوپارک قشم با 38 ژئوسایت ثبت شده، شامل مجموعه ای غنی از پدیده های طبیعی است که هر یک داستانی از تکامل زمین و فرآیندهای فرسایشی را روایت می کنند.

دره ستارگان (استاله کفته): تبلور فرسایش دیفرانسیلی

دره ستارگان (یا "استاله کفته" در گویش محلی به معنای ستاره افتاده) در نزدیکی روستای برکه خلف یکی از شناخته شده ترین و برجسته ترین جاذبه های زمین شناسی قشم محسوب می شود. این دره شامل مجموعه ای از عوارض چند شاخه است که عمدتا توسط فرسایش مکانیکی آب جاری ناشی از بارندگی و فرسایش بادی شکل گرفته اند. قدمت سازندهای زمین شناسی دره ستارگان به میوسن میانی تا پسین (5 تا 10 میلیون سال پیش) می رسد.

علت اصلی این اشکال خارق العاده، اختلاف در مقاومت لایه های سنگی است؛ لایه ای ضخیم و نرم فرسا در زیر و لایه ای نازک، سخت فرسا و مقاوم (با سیمان آهکی) در بالا قرار دارد که مانند یک سپر محافظ عمل می کند. این سازند همچنین غنی از میراث فسیلی هست که شامل فسیل های فراوان دوکفه ای ها، شکم پایان، خارپوستان و مرجان ها (در لایه های لوماشل) می شود. از نظر حفاظتی، لایه سخت رویی دره ستارگان بسیار حساس و شکننده است.

راه رفتن بر فراز این طبقات حتی اگر بلافاصله منجر به ریزش نشود، می تواند مقاومت لایه را کاهش داده، درز و شکست های ریز ایجاد کند و در نهایت، به تخریب سریع این میراث زمین شناختی بینجامد. به همین دلیل، عدم قدم گذاشتن بر روی این سازندها به عنوان یک مسئولیت اخلاقی و حفاظتی ضروری برای حفظ این اثر کم نظیر جهانی تاکید می شود.

تنگه چاهکوه و راز ذخیره سازی آب

تنگه چاهکوه واقع در 70 کیلومتری شهر قشم، شاهکاری از فرسایش و انحلال است. این تنگه که دیواره های آن تا صد متر ارتفاع دارند، در نتیجه شکستگی یک تاقدیس بزرگ بوجود آمده و جنس سنگ دیواره ها از نوع رسوبی آهکی است. اسید ضعیف موجود در آب باران آهک سنگ ها را در طول سالها حل کرده و شکاف ها، حفره ها و اشکال حیرت انگیزی را ایجاد نموده است. ویژگی خاص این تنگه، وجود چاه های متعدد در کف آن هست که نشان دهنده تلاش تاریخی مردم محلی برای ذخیره آب شیرین از بارندگی های فصلی است. این چاه ها که قدمت برخی از آنها به 400 سال پیش می رسد، نمادی از تدبیر و سازگاری انسان با محیط زیست خشن جزیره هستند.

گنبد نمکی نمکدان و غار 6500 متری

گنبد نمکی نمکدان، بلندترین کوه گنبدی شکل قشم با ارتفاع 237 متر، برجسته ترین پدیده در دیاپیرهای نمکی سری هرمز است که قدمت آنها به 500 میلیون سال می رسد. این گنبد میزبان طولانی ترین غار نمکی شناخته شده جهان با طولی حدود 6500 متر است. درون غار نمکدان بازدیدکنندگان با قندیل ها، استالاکتیت ها و استالاگمیت های نمکی فوق العاده ای مواجه می شوند که حاصل فرآیندهای انحلالی سطحی و عمقی هستند.

نمک این غار به دلیل دارا بودن مواد معدنی، دارای خاصیت درمانی شناخته شده ای است. غار نمکدان در 90 کیلومتری شهر قشم و در بخش جنوب غربی جزیره قرار دارد. برای بازدید از بخش های قابل دسترس این غار، طی کردن مسیری 2 کیلومتری به صورت پیاده روی لازم هست و با توجه به عدم وجود روشنایی داخلی، همراه داشتن چراغ قوه پرنور یا هدلایت ضروری است.

چشم اندازهای پانوراما و میراث فسیلی

• بام قشم (G03): این فلات وسیع یک ژئوسایت مرتفع (بیش از 130 متر) در مرکز جزیره است که چشم اندازهای بی نظیری از سواحل شمالی و جنوبی جزیره و همچنین جنگل های حرا و دره تندیس ها را به نمایش می گذارد. بام قشم به ویژه برای تماشای آسمان شب و رصد ستارگان مشهور است.

• دره تندیس ها (G04): این دره که در نزدیکی روستای سلخ واقع شده، محلی است که فرسایش دیفرانسیلی (ناشی از مقاومت نابرابر لایه ها) پیکره ها و احجامی را خلق کرده که شبیه به انسان، حیوانات و پرندگان هستند. فسیل های استخراج شده از این منطقه اهمیت علمی بالایی دارند و در موزه ژئوپارک قشم نگهداری می شوند.

اکوسیستم های حیاتی ژئوپارک و میراث طبیعی

ژئوپارک قشم شامل اکوسیستم های ساحلی و دریایی بسیار حساسی است که از نظر تنوع زیستی حائز اهمیت جهانی هستند.

جنگل های حرا: درختان سازگار با آب شور

جنگل حرا (G20) یکی از اعجاب انگیزترین اکوسیستم های دریایی است که کاملا تحت سلطه پدیده جزر و مد قرار دارد. درختان حرا با ریشه های درهم تنیده خود، در هنگام مد به زیر آب می روند و با عقب نشینی آب، سر از آب بیرون می آورند. این درختان قادرند آب شور دریا را جذب و آن را به آب شیرین برای رشد خود تبدیل کنند. این جنگل ها نه تنها یک منظره رویایی، بلکه یک زیستگاه کلیدی برای آبزیان خلیج فارس محسوب می شوند و محلی برای تخم ریزی و پرورش گونه های مختلف ماهی و پرندگان مهاجر هستند. قایق سواری آرام در میان دالان های حرا و تماشای پرندگان بومی و مهاجر از تفریحات اصلی این ژئوسایت است.

پدیده های ساحلی و زیستگاه های نادر

• جزایر ناز (G15): این ژئوسایت شامل سه صخره مرتفع بدون ساحل است که در هنگام پدیده جزر کامل، یک مسیر پیاده روی از ساحل اصلی را در کف دریا به سمت جزایر باز می کند. این پدیده جزر و مدی، جزایر ناز را به مقصدی منحصر بفرد با تنوع زیستی جانوری مهم تبدیل کرده است.

• پهنه های گلی و تالاب پرندگان دوکوهک (G24): پهنه های گلی وسیع که از سواحل باسعیدو تا روستای تم گز و کانی امتداد می یابند، سومین اکوسیستم حساس منطقه پس از مرجان ها و حرا محسوب می شوند. این پهنه ها به دلیل میزان بالای مواد مغذی و آرامش محیطی، پناهگاه زمستانی بیش از 120 گونه پرنده آبزی و کنارآبزی از جمله فلامینگوهای بزرگ و پلیکان های خاکستری هستند.

مروری اجمالی بر دیگر ژئوسایت های ثبت شده

ژئوپارک قشم همچنین شامل سایت هایی با اهمیت تاریخی و فرهنگی است:

• غار خربس (G25): غارهایی که در اثر تغییرات زمین شناسی در طول میلیون ها سال شکل گرفته و در هزاران سال پیش به عنوان اقامتگاه انسانی مورد استفاده قرار می گرفته اند.

• چاه های تلا (G23): در نزدیکی روستای لافت، چاه هایی با قدمت حدود 400 سال که نمادی از تلاش مردم محلی برای ذخیره آب باران هستند و تعداد آنها در گذشته 366 عدد بوده است.

• سد گوران (G29): این سد با قدمت تاریخی که اولین تلاش ها برای ساخت آن به دوره هخامنشیان و ساخت تاج آن به دوره ساسانیان می رسد، یک اثر ملی و طبیعی مهم در ژئوپارک است.

• جزیره هنگام (G31-35): زیستگاه دلفین ها و معروف به تفریحات دریایی

• موزه ژئوپارک جهانی قشم (G09): واقع در شهر قشم، ماکتی از تمامی ژئوسایت های جزیره و نمونه فسیل ها و میراث زمین شناختی را به نمایش می گذارد.

بهترین مسیرهای دسترسی و راهنمای کامل لجستیک سفر به قشم

دسترسی به جزیره قشم از سه مسیر اصلی هوایی، دریایی مسافری و دریایی خودروبر (لندینگ کرافت) امکان پذیر است.

مقایسه مسیرهای ورودی به جزیره قشم

• مسیر هوایی: راحت ترین و سریع ترین راه سفر است. پرواز مستقیم از تهران تا فرودگاه قشم مسافتی 1072 کیلومتری را طی می کند و حدود 2 ساعت به طول می انجامد.
• مسیر دریایی مسافری (شناورهای تندرو): این مسیر مخصوص مسافران بدون خودرو است و اصلی ترین آن از اسکله شهید حقانی در بندرعباس به اسکله شهید ذاکری در شهر قشم می رسد. مسافت دریایی حدود 30 کیلومتر است و با شناورهای تندرو معمولا بین 40 تا 60 دقیقه زمان می برد.
• مسیر زمینی و لندینگ کرافت (حمل خودرو): برای افرادی که قصد دارند با خودروی شخصی خود به قشم سفر کنند، ابتدا باید به بندر پل واقع در 70 کیلومتری بندرعباس سفر نمایند. از آنجا با استفاده از شناورهای لندینگ کرافت، خودرو به بندر لافت در جزیره قشم منتقل می شود. این انتقال دریایی معمولا بین 30 تا 45 دقیقه طول می کشد.

جزئیات تردد، ساعات کار و ریسک های حمل خودرو با لندینگ کرافت

عمده تردد لندینگ کرافت ها از بندر پل به بندر لافت انجام می شود. ساعات فعالیت استاندارد این شناورها معمولا از ساعت 6 صبح تا 11 شب است. با این حال، در روزهای پرتردد و پیک سفر، فعالیت تا دو یا چهار بامداد نیز با دو لندینگ کرافت ادامه می یابد، اما در روزهای خلوت، فواصل حرکت ممکن هست تا دو ساعت افزایش یابد. نکته حیاتی برای مسافرانی که قصد حمل خودرو دارند، توجه به وابستگی تردد دریایی به شرایط جوی است.

فعالیت اسکله های مسافری (مانند شهید ذاکری) و لندینگ کرافت ها به شدت تحت تاثیر آب و هوای دریایی قرار دارد؛ در صورت افزایش سرعت باد، تلاطم شدید دریا یا شرایط نامساعد جوی، تردد شناورها می تواند به طور کامل متوقف شود و مسافران باید منتظر بهبود شرایط بمانند. بنابراین، بررسی دقیق پیش بینی هواشناسی دریایی قبل از حرکت به سمت بندر پل، برای جلوگیری از تاخیرهای ناخواسته ضروری است. برای ورود خودرو به قشم، مسافران ملزم به همراه داشتن مدارک شناسایی مالک خودرو، کارت خودرو، گواهینامه رانندگی و مدارک بیمه هستند.

ساختار هزینه های حمل خودرو و بازدید از ژئوسایت ها

هزینه های سفر به قشم شامل دو بخش اصلی است: حمل و نقل خودرو و ورودی جاذبه ها.

• هزینه حمل خودرو با لندینگ کرافت: هزینه کلی حمل خودروی سواری از بندر پل به قشم شامل کرایه لندینگ کرافت و عوارض ورودی جزیره است. این مجموع هزینه در سال 1403-1404 برای خودروهای سواری به طور متوسط بین 200 هزار تومان تا 700 هزار تومان (بسته به شلوغی، نوع خودرو و نرخ های متغیر سال) برآورد شد. هزینه جابجایی وسایل نقلیه بزرگتر مانند مینی بوس (حدود 300 هزار تومان) و تریلر (حدود 550 هزار تومان) طبق تعرفه های منطقه آزاد متفاوت و بیشتر هست.
• هزینه های ورودی ژئوسایت های کلیدی: براساس مصوبه سازمان منطقه آزاد قشم (اعلامی در سال 1404) نرخ بازدید از ژئوسایت های اصلی شامل دره ستارگان، تنگه چاهکوه، غار نمکدان، دره تندیس ها و موزه ژئوپارک جهانی قشم، برای گردشگران ایرانی با نرخ حمایتی 10 درصدی، مبلغ 30 هزار تومان به ازای هر نفر تعیین شده است. نرخ مصوب برای گردشگران خارجی 300 هزار تومان هست.

راهنمای ژئوتوریسم مسئولانه و ایمنی سفر

بهترین زمان سفر و برنامه ریزی در جزیره

قشم دارای آب و هوای گرم و خشک با رطوبت بالاست. تابستان های قشم بسیار گرم و طاقت فرسا هستند. بهترین زمان برای سفر و بازدید از ژئوسایت ها، فصول معتدل سال یعنی پاییز، زمستان و اوایل بهار (به ویژه از آذر تا اوایل فروردین) است. در این فصول، آب و هوا برای گشت و گذار در طبیعت و بازدید از تنگه ها و دره ها بسیار مطبوع هست. به دلیل وسعت جزیره و پراکندگی زیاد ژئوسایت ها (که کل جزیره را در بر می گیرد) استفاده از وسایل نقلیه محلی و راهنمایان مورد تایید مدیریت ژئوپارک برای دسترسی آسان و بهره برداری کامل از جاذبه ها قویا توصیه می شود.

منشور اخلاقی ژئوتوریسم و اصول حفاظتی

بازدید از ژئوپارک قشم باید بر پایه اصول ژئوتوریسم مسئولانه باشد. میراث زمین شناختی، طبیعی و فرهنگی هر ژئوپارک، میراثی ملی و جهانی محسوب می شود و حفاظت از آن وظیفه تمامی بازدیدکنندگان است. گردشگران باید از هرگونه آسیب رساندن به سنگ ها، فسیل ها، سازندهای سنگی، گونه های گیاهی و جانوری و همچنین بناهای تاریخی خودداری کنند.

• نکته کلیدی دره ستارگان: همانطور که پیشتر اشاره شد، به دلیل شکنندگی بالای لایه های سنگی دره ستارگان، راه رفتن بر روی این طبقات مجاز نیست و می تواند منجر به فروریختن ناگهانی یا تسریع فرآیند تخریب این پدیده طبیعی کم نظیر شود. همچنین، گردشگران باید اطمینان حاصل کنند که تنها چیزی که با خود از طبیعت می برند، عکس ها و خاطرات است و هیچ گونه اثری (به جز ردپا) را در محیط باقی نمی گذارند.

تجهیزات تخصصی برای بازدید از غارها و تنگه ها

بازدید از برخی ژئوسایت ها نیازمند تجهیزات تخصصی است:

• غار نمکدان: داخل غار فاقد روشنایی است؛ بنابراین، همراه داشتن چراغ قوه پرقدرت یا هدلایت ضروری هست. همچنین، به دلیل نیاز به پیاده روی 2 کیلومتری در مسیر، کفش مناسب و یک دست لباس اضافی به دلیل رطوبت و نمک توصیه می شود.
• تنگه چاهکوه و مناطق بیابانی: همراه داشتن آب کافی و کلاه آفتابگیر در طول بازدید از تنگه های عمیق و مناطق فلات مرتفع مانند بام قشم و تنگه چاهکوه، به دلیل شرایط گرم آب و هوایی توصیه می شود.

معرفی کامل 38 ژئوسایت قشم براساس دسته بندی موضوعی

محدوده ژئوپارک جهانی قشم شامل 38 ژئوسایت اصلی است که برای تسهیل در برنامه ریزی سفر، میتوان آنها را براساس ماهیت جاذبه دسته بندی کرد:

ژئوسایت های اصلی زمین شناختی

این سایت ها تبلور فرآیندهای زمین شناختی و فرسایشی جزیره هستند: دره ستارگان (G01)، کورکوراکوه (G02)، بام قشم (G03)، دره تندیس ها (G04)، دره شور (G05)، تنگه چاهکوه (G06)، نمکدان (G07)، تنگه کریان (G08)، دیواره قاضی (G12)، تنگه عالی (G13)، چاکاویر (G16)، کوه کالنگی (G26).

ژئوسایت های اکولوژیکی و دریایی

این سایت ها نمایانگر تنوع زیستی و اهمیت اکولوژیکی ژئوپارک هستند: جزایر ناز (G15)، خلیج دیرستان (G19)، جنگل حرا (G20)، ساحل تخم گذاری لاک پشت ها (G21)، صخره خرچنگ ها (G22)، تالاب پرندگان دو کوهک (G24)، جزیره هنگام (G31-35)، سهیلی (G36)، زیرانگ (G37)، هلر (G38).

ژئوسایت های فرهنگی، تاریخی و زیرساختی

این سایت ها ابعاد فرهنگی، زیرساختی و تاریخی ژئوپارک را تکمیل می کنند: موزه ژئوپارک جهانی قشم (G09)، سر نخ (G10)، ساحل کارگه (G11)، بصیرا (G14)، ژئو لینک (G17)، باسعیدو (G18)، روستای لافت (G23)، غار خربس (G25)، جزیرتو (G27)، دوکلان (G28)، پارک موزه گوران (G29)، قلعه پرتغالی ها (G30).

نتیجه گیری: قشم، سرزمین تبلور زمین و زندگی

ژئوپارک جهانی قشم به عنوان اولین ژئوپارک ثبت شده در خاورمیانه، نه تنها به دلیل میراث زمین شناختی کم نظیر خود (مانند تضاد سنی 500 میلیون ساله دیاپیرهای نمکی و سازندهای رسوبی جوان تر) بلکه به دلیل عملکرد مدیریتی موفق خود در حفاظت و توسعه جامعه محلی، جایگاه برجسته ای در شبکه جهانی یونسکو دارد. جاذبه هایی مانند دره ستارگان (استاله کفته) با سازندهای فرسایشی شکننده، تنگه چاهکوه با سیستم ذخیره آب تاریخی و غار نمکدان به عنوان طولانی ترین غار نمکی جهان، قشم را به مقصدی ضروری برای علاقمندان به ژئوتوریسم تبدیل کرده اند.

با این حال، دستیابی به این جاذبه ها نیازمند برنامه ریزی دقیق به ویژه در مورد تردد دریایی (لندینگ کرافت) که کاملا به شرایط جوی وابسته است، هست. بازدیدکنندگان باید با تجهیزات مناسب (مانند هدلایت برای غارها) و با رعایت کامل منشور اخلاقی ژئوتوریسم به حفظ این میراث ملی و جهانی کمک کنند.