کاروانسرای قوشه

کاروانسرای قوشه در استان سمنان و در 36 کیلومتری شهرستان دامغان با ارتفاع 1312 متر از سطح آب های آزاد واقع شده است. این بنا از کاروانسراهایی بوده که در دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی احداث شد. در دوره قاجار هم حاجی علی نقی، تاجر کاشانی این بنا را مرمت کرده و چهار دکان را در نزدیکی آن ساخت. این بنا در تاریخ 2 آبان 1353 و با شماره 970 در لیست آثار ملی ثبت گشت. پلان داخلی بنا مشتمل بر میانسرایی با الگوی چهار ایوانی است. فضاهای اقامتی مشتمل بر 14 حجره برای اقامت مسافران دورتادور میانسرا و در لایه بیرونی آن دالان هایی با کاربری اصطبل و برای نگهداری حیوانات تعبیه شد.

دسترسی اصلی اصطبل ها از هشتی ورودی بوده و از میانسرا نیز قابل دسترس است. بنا قاعده ای مربع به ضلع 52 متر دارد و جزو کاروانسراهای کوچک به شمار می رود. این کاروانسرا حیاط هشت و نیم هشت کوچکی دارد که فقط در حدود 12٪ مساحت کل بنا را شامل می شود. در حالی که نسبت فضای باز به مساحت کل بنا در دیگر کاروانسراها معمولا دو تا سه برابر این مقدار است. به این ترتیب، کاروانسرای قوشه از این حیث بنایی خاص هست.

در این کاروانسرا مانند اکثر بناهای مشابه، ایوان ها و ایوانچه هایی در پیرامون حیاط قرار گرفت. ایوان ها در میانه هر ضلع حیاط و ایوانچه ها در طرفین آنها و در گوشه های حیاط جای دارند و حجره ها در پشت ایوانچه ها نشسته اند. در پخ های چهار گوشه حیاط ایوانچه هایی مشابه هم وجود دارد اما طرح حجره های پشت آنها یکسان نیست. در هر یک از گوشه های شمالی و جنوبی حیاط، حجرهای بزرگ وجود دارد که غرفه های عمیقی قاعده آنها را به شکل نیم صلیب درآورد اما در دو گوشه شرقی و غربی هر ایوانچه با سه حجره در پشتش مرتبط است.

در این بنا فضاهای پیرامون حیاط برخلاف معمول بالاتر از سطح حیاط نشسته اند. اصطبل ها در پشت سه جبهه شمال شرقی و جنوب شرقی و جنوب غربی بنا واقع شده و راه آنها از هشتی است. بدین ترتیب، چهار پایان وارد حیاط نمیشده و مسیر حرکت انسان و دام تقریبا تفکیک شده بوده است. احتمالا یکی از علل کوچکی حیاط این کاروانسرا همین تفکیک فضاهاست. اتاقهای چهارپاداران در راهرو هشتی به اصطبل قرار دارد و با فضایی ایوانچه مانند که در مقابل آن است، از اصطبل به نوعی تفکیک شد.

کاروانسرای قوشه دستگاه ورودی نسبتا مفصلی دارد. این دستگاه در ضلع جنوب شرقی بنا قرار دارد و سردر آن مانند سردر غالب کاروانسراهای صفوی از امتداد افقی نمای خارجی بیرون زده است. این سردر دو طبقه بوده و دو طاق نما به ارتفاع یک طبقه آن را به دیوار خارجی کاروانسرا پیوسته است. هشتی پشت سردر با گسترش از چهار جهت حالتی صلیبی شکل یافته و دو بازوی منشعب از فضای وسیع میانه هشتی راه ورود به اصطبل های طرفین است و دو بازوی دیگر امتداد راه ورود به حیاط. اتاق های نگهبانان کاروانسرا هم در دو طرف ورودی و در ابتدای هشتی واقع گشت.