باغستان سنتی قزوین

باغستان سنتی قزوین به مجموعه باغ هایی گفته می شود که نیمه جنوبی، شرقی و غربی شهر قزوین را در برگرفته است. این باغات بیش از 2780 هکتار وسعت داشته و در گذشته گرداگرد شهر را فرا گرفته بودند. شهر قزوین تا چند دهه پیش در حلقه سبزی از انبوه درختان بادام، پسته و بوته های انگور قرار داشت. باغستان سنتی که قدمت آن به استناد تاریخ مکتوب به بیش از هزار و صد سال و به گمان بسیاری به دوران ساسانی می رسد، به وسعت حدود 4000 هکتار شهر را در برگرفته بود. نقشه ای که از شهر قزوین و باغستان در سال 1915 میلادی ترسیم شده، نشان می دهد که 100 سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین حدود شش برابر مساحت شهر بوده است.

در مناطق خشک و نیمه خشک جهان از جمله ایران بهره برداری از سیلاب یکی از راههای متداول تأمین آب برای کشاورزی بوده و نقش مؤثری در تغذیه آبهای زیرزمینی، تثبیت خاک آبرفتی و احیا و تقویت پوشش گیاهی دارد. باغستان سنتی قزوین نمونه ای از سامانه های پخش سیلاب با قدمتی بیش از هزار سال است. شهر قزوین در دامنه کوهپایه های البرز و بروی مخروط افکنه رودخانه های فصلی واقع شده و باغات بدون حصار باغستان به عنوان بزرگترین آبخوان منطقه و سامانه کارآمد پخش سیلاب به صورت حلقه سبزی برای حفاظت از شهر در برابر سیلاب این رودخانه ها احداث شده است. این باغات علیرغم تخریب و کاهش سطح قابل توجه همچنان در سه طرف شهر به وسعت 2500 هکتار وجود دارد.

آبیاری سیلابی منحصر بفرد باغستان موجب تثبیت مرتب و مداوم خاکهای حاصلخیز آبرفتی و نیز تغذیه سفره های آب زیرزمینی می شود. باغات به صورت حوضچه هایی در کنار هم قرار گرفته و با مرز هایی به ارتفاع حدود یک متر از هم جدا می شوند. در فصل بارندگی باغات به نوبت تا ارتفاع کرت ها پر آب شده که این آب به مرور در خاک نفوذ می کند. درختان بادام و پسته باغستان و بوته های انگور با یک و حداکثر دوبار آبیاری در ماههای با میزان تبخیر بسیار پایین به حیات خود ادامه داده و بهره وری اقتصادی دارند. سیستم بومی مدیریت آب باغستان سنتی قزوین در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده است. بنابراین، سیستم آبیاری باغستان را سیلابی می خوانند.

در گذشته این باغات به وسیله آب 5 رودخانه به نامهای ارنزک، دیزج، وشته، دلی چای و زویار آبیاری میشد. هر کدام از این رودخانه ها بخشی از باغستان سنتی را سیراب میکرد ولی اکنون به علت توسعه شهر و برداشت آب این رودخانه ها توسط روستاهای بالادست باغستان های سنتی قزوین با مشکل کم آبی روبروست. شهرداری قزوین به همین دلیل در سال اقدام به ایجاد سازمان باغستان ها نمود تا با رسیدگی مشکلات این باغ ها را حل کند. آب رودخانه ها براساس طومارهایی که از زمان های بسیار قدیم (700 سال قبل) مکتوب است، بین فندها و محلات (تقسیمات محلی) تقسیم می شوند. دخوها و باغبان ها که امین مردم هستند، باغ ها را به رسم قدیم و براساس عرف و سنت آبیاری می کنند.

در گذشته وجود باغستان های سنتی در اقتصاد شهر قزوین بسیار پراهمیت بوده است بطوریکه دهخدا که یکی از مشاهیر به نام قزوین است، لقب «دخو» را به عنوان تخلص ادبی خود بر می گزیند. «دخو» در اصل یک واژه قزوینی و به معنای نگهبان آب است و به کسی گفته میشد که مسئولیت آبیاری باغات را بر عهده داشته است. ثبت جهانی نظام های میراث کشاورزی ایران در "جیاس" به حمایت و توسعه این نظام ها برای ایجاد منافع و بهره مندی جوامع محلی کمک می کند. براساس مطالعات انجام شده، محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند در بازارهای جهانی تا 5 برابر قیمت به فروش می رسند. عمده محصولات این باغستان ها پسته، بادام، انگور و قیسی است و کم و بیش گوجه، سیب، هلو و توت و گردو هم یافت می شوند.