مسجد جامع قزوین (مسجد جامع عتیق، مسجد جامع کبیر)

مسجد جامع قزوین یکی از بزرگترین و کهن ترین مسجد جامع ایران است. بنای نخست آن بر روی آتشکده ای از دوران ساسانیان ساخته شد. این مسجد به شیوه چهار ایوانی و به فرمان هارون الرشید در سال 192 هجری ساخته شده است. در یورش مغولان به قزوین بخشی از آن تخریب گشت ولی در دوره های پسین بازسازی گردیده است. سازه های معماری چند دوره در این بنا دیده شده و دیرینه ترین بخش آن از آن سده دوم اسلامی است. مسجد جامع عتیق با مساحت حدود 3500 متر مربع از چهار در ورودی و صحن تشکیل و برای هر کدام یک ایوان بزرگ ساخته شده است. صحن ها به همراه گنبد و مناره ها از نمونه های بسیار زیبای معماری اسلامی و سنتی ایران به شمار می روند. سبک معماری این مسجد مربوط به دوره سلجوقی و صفوی بوده و به باقی بناهای ساخته شده در این دورانها تشابه زیادی دارد.

این مسجد در قرن هفتم درهای متعدد داشته که در کتاب «التدوین فی اخبار قزوین» تألیف عبدالکریم رافعی از آنها یاد شده است. در حال حاضر مسجد دو ورودی دارد. ورودی اصلی در مشرق و ورودی فرعی در شمال غرب ساختمان قرار گرفت. ورودی اصلی سردری باشکوه دارد که سازنده آن شناخته نیست، اما براساس کتیبه های موجود در سال 1191 قمری توسط فردی به نام «محمد صادق» از اهالی قزوین مرمت شده و بار دیگر نیز در سال 1251 قمری توسط علی نقی میرزا پسر فتحعلی شاه که در آن هنگام فرمانروای قزوین بود، مرمت شد. آخرین بار نیز در سال 1353 قمری، حاج مهدی معمار قزوینی سردر و هشتی آن را تغییراتی داده و با آجرتراش بازسازی نموده است.

پس از ورودی اصلی، حیاط باریک و دراز واقع شده که عرض آن بیست متر بوده و در شمال و جنوب آن حجره هایی ساخته بودند که تا پیش از دوران معاصر مسکن فقرا و بیماران بود و در دوره پهلوی حجره ها را مسدود کردند. این حیاط احتمالاً بازمانده مدرسه ای قدیمی است. در انتهای این حیاط هم دری دیگر و در پشت آن کریاسی زیبا قرار دارد که به حیاط بزرگ مسجد وارد می شود. بزرگترین ایوان مسجد ایوان جنوبی آن است که از لحاظ عظمت و اسلوب ساختمان و تزئینات از شاهکارهای معماری ایران شمرده می شود. بانی این ایوان شاه عباس دوم پادشاه صفوی بوده که در سال 1069 به اتمام آن موفق گردیده است.

ایوان شمالی با دو مناره بلند که در طرفین آن قرار دارد و با کاشی های رنگانگ مزین است. به احتمال قوی از بناهای شاه طهماسب صفوی هست، اما به دلیل گذشت زمان کتیبه آن از میان رفته و نمیتوان در این زمینه با قطعیت اظهارنظر کرد. کاشی های این ایوان و مناره های به مرور زمان ریخته و از میان رفته بود تا آنکه در بین سالهای 1312–1313 قمری به دستور علی اصغر اتابک توسط سعدالسلطنه، حاکم وقت قزوین تعمیر شد. طاق جعفری یا مقصوره خمارتاشی پشت ایوان جنوبی قرار دارد که کار ساختمان آن در شوال 500 قمری به دستور امیر زاهد خمارتاش بن عبدالله عمادی آغاز شد و در رجب سال 509 پایان یافت. روسازی این گنبد از کاشی لاجوردی است و توسط سعدالسلطنه انجام شد. در وسط دیوار جنوبی مقصوره محرابی است که از سنگهای مرمر صیقلی و شفاف بنا شده و با کاشی های رنگارنگ زینت یافته است. قطعه مرمری که در وسط محراب بوده هم نازک و شفاف است به طوری که تابش آفتاب از آن عبور می کند.

هر یک از رواق های اطراف حیاط به نام امام جماعت و پیش نمازی که زمانی در آنجا نماز میکرده ، معروف شده است. رواق های شرقی از همه باریک تر و رواق های جنوبی از رواق های دیگر بزرگتر و وسیع تر هست. در بخش شمالی حیاط رواق ها حدود یک متر از کف حیاط بالاتر است ولی در دو طرف شرقی و غربی بیش از نیم متر از کف حیاط ارتفاع ندارد. نمای خارجی رواق های جنوبی از هر طرف چهار طاق نما بوده و نمای رواق های شرقی و غربی از هر طرف سه طاق نماست و در ایوان شمالی از هر طرف پنج طاق نما.

در بین رواق های جنوبی دو صفه موجود است که یه یکی به نام «طاق هرونی» شهرت دارد و بنای آن منسوب به هارون الرشید است. صفه دیگر طاق احمدیه یا طاق حلاج هست. رواقی که در مغرب ایوان جنوبی است و همچنین سرداب یا زیرزمین مسجد را که در تابستان اقامه نماز جماعت و مجلس وعظ در آن منعقد میشد، سعدالسلطنه حکمران قزوین به هزینه و دستور علی اصغرخان اتابک در سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه بنا کرده و رواق واقع در جنوب ایوان غربی را حاج محمد علی که یکی از تجار قزوین بوده، به سال 1320 قمری بنیان گذاشته است. در میان حیاط هم حوض بزرگی بوده و میان حوض و ایوان شرقی در حیاط مسجد آبخوره ای است که ده پله باید پائین رفت تا به قنات خمارتاش رسید. در اینجا آب قنات از وسط آبخوره میگذرد و به طرف جنوب شهر می رود و بیرون دروازه شاهزاده حسین آفتابی می شود.

در اردیبهشت سال 1392 سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین ضمن مرمت مناره غربی مسجد جامع، موزه سنگ و سفال را در شبستان غربی این مسجد تاریخی افتتاح کرد. در این موزه انواع سفالینه ها، سنگ نگاره ها، ارسی، کاشی و انواع گچ بری ها در معرض دید علاقمندان قرار گرفت.