آرامگاه شیخ حیدر

مقبره شیخ حیدر بنایی است برج مانند که در مجموعه شیخ حیدر و در مرکز شهر واقع شد. این مجموعه زمانی قبرستان قدیمی مشگین شهر بوده است. این بنا منسوب به شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول هست. ارتفاع برج 18٫5 متر، قطر 10٫5 و قاعده آن 34٫5 است. در مورد قدمت بنا و تاریخ احداث آن اظهارات گوناگونی ابراز شد. دونالد ویلبر معتقد است که این بنا از آثار قرن هفت و هشت هجری قمری بوده و در دوره صفویه به تکمیل و کاشیکاری آن همت گماشته شد. با توجه به تخریب کتیبه برجا مانده مقبره، هیچ سند و مدرکی دال بر احداث این بنا در دست نبود اما در سالهای اخیر توسط آقای قوچانی کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور کتیبه موجود بر سردر ورودی این برج بازخوانی شده و قدمت آن به سال 731 هجری قمری نسبت داده شده است.

بند برج بنا به احتمال قوی از سوره های قرآن به صورت کاشی های فیروزه ای در متن آجر تزئین شده است. قبل از اینکه متن آن خوانده شود، اینجا را بقعه الله علی الله می گفتند. داخل مقبره از دو طبقه تحتانی و فوقانی تشکیل شده و درب ورودی سردابه در شمال برج قرار دارد که به وسیله یک راه پله بلند به راه باریک منتهی به سردابه راه یافت. طاق این قسمت بر روی ستون آجری در وسط و دیوارهای جانبی قرار دارد. مدفن شیخ حیدر در منتهی الیه سردابه قرار گرفت. پلان داخل برج یا اتاق فوقانی به شکل 12 ضلعی منظمی بوده که هر ضلع آن 2٫2 است و به علت احداث شیارهای سراسری در سطح داخلی برج بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بیشتری دارد.

بنای مقبره که روی یک پی سنگی استوار است، در مقابل بارهای وارده مقاوم بوده و سنگ های آن با ظرافت خاصی تراش داده شد. در قسمت فوقانی پی سنگ های سفید به ارتفاع 20٫2 سانتیمتر جهت استحکام به بنا چیده شده است. در فاصله میان این سنگ ها و آجرچینی روی آن در دور مقبره خط کوفی و ریحانی به رنگ آجر دیده می شود. متأسفانه بیشتر این خطوط از بین رفته و قابل خواندن نیست. در دو طرف بدنه بنا نیز آثار دو سردر با کتیبه های کوفی و حاشیه مقرنس کاری شده زیبایی دیده می شود که قسمت عمده آنها ریخته است.

در مقبره شیخ حیدر دو نوع کاشیکاری وجود دارد، یکی معرق که در چهار ایوانی بنا با کاشی های سفید و آبی سیر تزئین و دور آن مقرنس کاری شده و در روی آن نقوش و خطوطی به رنگ آجر به وسیله کاشی های فیروزه ای حک شده است. متأسفانه قسمت اعظم این نوشته ها از بین رفته و قابل درک و خواندن نیست. نوع دیگر کاشیکاری تلفیقی از آجر و کاشیکاری است و در بین پوشش های فیروزه ای رنگ به ابعاد 6×6 سانتیمتر کار گذاشته شد بطوریکه این کاشی ها ساختمان آجری بنا را با زیبایی هر چه تمام تر نشان می دهند. به غیر از لفظ جلاله الله، بسم الله الرحمن الرحیم و سوره هایی از قرآن نیز به اشکال مختلف هندسی با ظرافت و زیبایی تمام روی بنا نقش بسته است.

در طرفین درب ورودی در قسمت شمال مقبره دو گل مرکب از دو مثلث متساوی الاضلاع و یک دایره هلالی شکل بر روی دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 70×80 سانتیمتر کنده کاری شده است. گفته می شود سقف بقعه شیخ حیدر گنبد طلایی داشته که شیخ عبدالغفور ثامن در کتاب تاریخ المعجم و الاسلام در مورد آن چنین نوشت: «در یوم 15 شعبان المعظم سنه 1218 هجری در محضر با سعادت آقای سید شمس الدین حاکم شهر به زیارت مقبره شیخ حیدر مشرف شدیم. بقعه گنبد طلایی داشت که در زیر آفتاب می درخشید. بدنه این گنبد به خطوط «الله الله» منقوش است.»

مشهور است که در جنگ بین طایفه قوجابیگلو و نیروهای روسی شامل چهار لشکر به فرماندهی ژنرال فدروف و دلماچوف در سال 1275 ه‍. ش گنبد طلایی مقبره توسط توپچی معروف روسی مددوف به توپ بسته شده و به غارت رفته است. این بنا در تاریخ 18 تیر 1311 هجری شمسی تحت شماره 184 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. در سال 1380 هم طرح ساماندهی حریم بقعه شیخ حیدر در جلسه هیئت دولت به تصویب رسید که آن شامل تملک خانه های اطراف بقعه، احداث فضاهای آموزشی، پارکینک، موزه کتابخانه و...هست.

قسمت های اجرا شده یا در حال اجرا شامل رواق ها، مسجد جنت سرا، موزه، اداره، قسمت تجاری و پارکینگ، فروشگاه زنجیره ای، سالن نمایشگاه کتاب، سالن نمایشگاه صنایع دستی، سالن آمفی تئاتر، سالن پذیرایی، فضای ارتباطی و مصلی است.