قلعه مدرسه خیرآباد

در جنوب شرق بهبهان در 25 کیلومتری مسیر راه بهبهان به گچساران و در کنار رودخانه خیر آباد، روستایی به همین نام قرار دارد و در نزدیکی این روستا، بنای تاریخی «قلعه مدرسه» خودنمایی می‏کند. روستاهای خیر آباد به برکت این رودخانه همواره آباد بوده و به واسطه قرار گرفتن بر سر راهی که باعث ارتباط ایالات خوزستان، کهگیلویه، فارس و بوشهر می شده، در طول تاریخ مورد توجه حکومت های وقت بوده است. بنای تاریخی خیرآباد (قلعه مدرسه) با چهار قرن قدمت در سال 1089 هجری قمری همزمان با سلطنت شاه سلیمان صفوی به دستور حسین علی خان زنگنه(حاکم ایالت بهبهان و کهگیلویه) ساخته شد، حسینعلی خان روستای خیرآباد را نیز وقف این مدرسه کرده است. وسعت این بنا که از آجر پخته و گچ ساخته شده در ابتدا 9 هزار 943 مترمربع بوده و دارای قسمت های مختلف از جمله مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه، حمام و بازارچه بود که هم اکنون تنها بنای اصلی مدرسه(حدوداً 2 هزار و500 مترمربع) باقی مانده و آثار بقیه بناها از بین رفته است. در کتاب فارسنامه ناصری تالیف حاج میرزا حسن حسینی ضیایی آمده است: ایلات بهبهان و کهگیلویه در زمان شاه سلیمان صفوی (1086ه.ق) به حسینعلی‏خان زنگنه فرزند شیخعلی خان زنگنه کرمانشاهی متوفی به سال (1101ه.ق) وزیر دانشمند سلاطین صفوی عنایت شد. در سال (1089 ه.ق) حسنعلی خان زنگنه با آن که مردی صحرا گرد و ایلاتی بود، از علوم رسمیة زمان خصوصاً علم فقه آشنایی کامل داشت، برای ترویج علم و کمال در کنار رودخانه خیرآباد بهبهان مدرسه‏ای در کمال وسعت یعنی 9 هزار و943 متر مربع بنا کرد که به طور کامل از آجر پخته و گچ ساخته شده و دارای طاق‏های کوتاه و بلند، مسجد، حجره برای معلمان، آشپزخانه و حیاط داخلی بود. در قسمتی دیگر از این کتاب نوشته شده: برای تأمین هزینه نگهداری مدرسه، درآمد قریه خیرآباد را وقف آن کرد، همچنین برای تأمین نیازهای ضروری روزمرة طلاب و دانشجویان این مدرسة دینی، در کنار آن به ضرورت بازارچه‏ای مشتمل بر چندین دکان جهت عرضه کالا و حمامی در خور دانشجویان بنا کرد. عمارت مدرسه با پلان چهار ایوان با مصالح آجری ساخته شده و دارای آرایه‏های معماری خاص کاروانسراها مانند حجره، بارانداز، ایوان، حیاط مرکزی و... است و با توجه به اهمیت بنا و دارا بودن ویژگی خاص معماری، سازمان «میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» استان خوزستان از ابتدای سال 1388مرمت آن را آغاز و تا سال 1388و با صرف هزینه ای بیش از 10 میلیارد ریال آن را به پایان رساند. اهم عملیات مرمت پی‏یابی و آواربرداری قسمت‏های فرو ریختة بنا، مرمت طاق‏های فرسوده، دوخت و دوز ترک‏ها، عایق و شیب‏بندی بام، کف‏سازی آجری حجره‏های داخلی و حیاط، محوطه‏سازی اطراف و نورپردازی بنا بوده است. با این اقدامات، قلعه- مدرسة خیرآباد، پس از صدها سال از تولد خود دوباره نفسی تازه کرده و با شمارة 3480 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است؛این بنا نماینگر خصیصه علم دوستی مردم بهبهان است. تاریخ بنای مدرسه را به حروف ابجد و با عبارت(منزل علم و دانش است و ادب) نگاشته اند معادل 1089ه.ق است؛ در سال 1135 ه.ق که علمای اخباری در بهبهان شهرت یافتند، آیت الله وحید بهبهانی از نجف اشرف به بهبهان عزیمت و 30 سال را در این شهر اقامت داشت و به مباحثه و مبارزه علمی با علمای اخباری پرداخت به گونه ای که این عالمان راه دیگری جز ترک بهبهان و اقامت در مدرسه خیرآباد نیافتند، ازآن پس و به دلیل تجهیز مدرسه به برج و تأسیسات دفاعی جهت مقابله و مباحثه علمی‏با آیت‏الله وحید بهبهانی به قلعه مدرسه تغییر نام یافت. ذکر این نکته نیز لازم است که برخی تأسیس یا ساخت «قلعه ـ مدرسة خیر آبادِ بهبهان» را به قبل از صفویه نسبت داده‏اند که البته ممکن است این احتمال، اشتباه باشد و یا اینکه در صورت صحت، شاید بتوان گفت بنای اولیه مربوط به قبل بوده که توسط حسینعلی خان تجدید و نوسازی شده و توسعه یافته است. ساخت و ساز در عرصه قلعه مدرسه بهبهان که یکی از مهم ترین بناهای متعلق به دوره صفوی در شهرستان بهبهان است، این قلعه مدرسه و نداشتن هیچگونه کاربری این بنا را به شدت تهدید کرده، این درحالی است که قلعه مدرسه بهبهان به دلیل اهمیت معماری و تاریخی بودنش کاملاً مرمت شده اما هنوز هیچ کاربری مشخصی ندارد. در حال حاضر نه تنها بسیاری از گردشگران با بازدید از این مدرسه با مشکلاتی از جمله نداشتن سرویس بهداشتی مواجه هستند بلکه ساخت و سازها در عرصه آسیب های جدی به این اثر تاریخی وارد کرده است.