مجموعه گنجعلی خان کرمان

مجموعه گنجعلی خان در مرکز تاریخی شهر کرمان و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار دارد. گنجعلی خان که از حاکمان مشهور زمان شاه عباس بوده، از سال 1005 تا 1034 هجری قمری بر کرمان فرمانروایی کرد و آثار و بناهای زیادی را ایجاد نمود. از جمله بناهای عمومی که از این حاکم مشهور بجا مانده، مجموعه گنجعلی خان در داخل شهر کرمان و رباط زین الدین در راه یزد کرمان، حوض خان در راه کرمان مشهد و تعدادی قنات در شهر کرمان بوده است. سهمی از درآمد مجموعه و قنات ها به آستان قدس رضوی داده می شود. این بناها در زمان لشکرکشی های آقا محمد خان صدمات جبران ناپذیری دیده اند.

مساحت مجموعه گنجعلی خان 11000 متر مربع بوده و عناصر سازنده مجموعه عبارتند از: میدان، بازار، در ضلع جنوبی حمام، در ضلع شمالی ضرابخانه، در ضلع شرقی مدرسه و کاروانسرا، در ضلع غربی آب انبار و در سه سمت میدان بازارهای گنجعلی خان. معمار بخشی از مجموعه استاد سلطان محمد هست. چهار مسجد در چهار سمت میدان قرار داشته که سه باب آن باقی مانده و زیباترین آنها مسجد ضلع شرقی در کنار کاروانسراست که موز ه ای از هنرهای تزئینی به شمار می آید. سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.

بناهای مجموعه

میدان

از آثاری که از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده و همانند میدان نقش جهان در اصفهان یا امیرچخماق در یزد در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در 3 ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاق نماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی هم بر زیبایی این میدان افزوده اند.

بازار مسگری

بازار مسگری کرمان قسمتی از مجموعه گنجعلی خان است که از عهد صفویه در کرمان به یادگار ماند. این بازار شامل دو قسمت شرقی غربی و شمال جنوبی است. قسمت شرقی غربی آن از ورودی مجموعه گنجعلی خان تا ابتدای بازار کلاه مالی ادامه داشته و موزه ضرابخانه نیز داخل آن قرار دارد. قسمت شمال جنوبی آن نیز از ورودی شمالی مجموعه گنجعلی خان شروع می شود و تا چهارسوق گنجعلی خان ادامه دارد. آب انبار گنجعلی خان نیز در همین قسمت واقع شده است.

بازار

بازار بین چهارسوق و بازار اختیاری است و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار گرفت. در سمت راست این بازار حمام تاریخی و زیبای گنجعلی خان و هجده مغازه قرار دارند و در سمت چپ آن هم طاق نماهایی طراحی شده اند که منظره زیبایی را نشان می دهند در زیر این طاق نماها دستفروشان به کار مشغول هستند و جمعاً 16 طاق نما این بازار را به میدان مربوط می سازند. طول این بازار نزدیک به 93 متر و عرض آن 75/5 متر است و 75/534 متر مربع مساحت دارد.

مسجد

این بنا در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی خان کرمان واقع گردیده و بخشی از مجموعه گنجعلی خان است که حدود سال 1007 ه‍.ق توسط گنجعلی خان ساخته شده و به نظر می رسد که نمازخانه کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه مجاور بوده است. بنای مسجد، کوچک و مشتمل بر شبستانی به ابعاد 5×25/5 متر و ایوان ورودی هست. نمای ایوان ساده بوده و بر روی پوشش آن طرح هایی هندسی بر روی گچ کشیده اند. کف ایوان سنگی است و بر بالای در چوبی آن کتیبه ای سنگی با این عبارات نصب شد: "شکر که از دولت شاه عباس شاه آنکه جهان گشت ز عدلش بهشت گنج علی خان شده در سبع والف بانی این مسجد طاعت سرشت"

بعد از ورودی ایوان راهروی باریک و تاریک با پوشش کوتاه و بعد از آن فضای گنبددار شبستان قرار گرفته است. در این شبستان به کمک دو ستون بالکن یا رواقی در یک ضلع را برپا داشته اند که از طریق پلکانی میتوان بدان راه یافت. پوشش گنبدی بنا دارای 12 نورگیر است. در ضلع قبله مسجد محرابی تعبیه و در میانه آن لوح مرمرین بزرگی با نقش گلدان را نصب کرده اند. تزئینات شبستان مشتمل بر نقاشی، گچبری، مقرنس کاری و کاربندی است. این مسجد در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و امروزه تنها جهت بازدید علاقمندان مورد استفاده بوده و در آن نماز برگزار نمی شود.

حمام

بر سردر حمام گنجعلی خان که بخشی از نقاشی های عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال ساخت بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (سال 1020 ه‍.ق)

مدرسه

مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان یکی از حوزه های علمیه مشهور کرمان است. این بنا در ضلع شرقی میدان گنجعلی خان واقع شده و روزگاری مدرسه ای پر رونق بود که بعدها به کاروانسرا تبدیل گردیده است. بر کاشی های کتیبه سر در آن تاریخ 1007 ه‍.ق مطابق با 1598 میلادی نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده است. براساس منابع موجود، آقا محمد خان قاجار این مدرسه را تخریب کرد.

ضرابخانه

ضرابخانه از بناهای مجموعه گنجعلی خان و در ضلع شمالی میدان است. این بنا بین سالهای 1007 الی 1035 به دستور گنجعلی خان حاکم کرمان ساخته شد. تزئینات داخلی بنا گچ بری به شکل آجر کاذب است. بند آجرها به رنگ اخرایی هست. بنا گنبدی بلند دارد و در رأس آن کلاه فرنگی قرار گرفته که بخشی از نور داخل را تأمین می کند. پلان بنا مربعی بوده و 4 ایوان و 4 غرفه در اطراف دارد. قوس ها تیزه دار و طاق نما ضربی است. در کف بنا و در زیر نورگیر حوض مربع شکلی قرار دارد که انعکاس نور در آن بر زیبایی بنا می افزاید.

سردر بنا کاملاً ساده و تزئین آن آجرکاری گچی است. در زمان تعمیر بنا تعدادی سکه مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه بدست آمده که تأییدی بر کاربرد بنا برای ضرابخانه است. این بنا از سال 1370 و هم زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی به عنوان موزه سکه افتتاح شد. سکه های ادوار مختلف تاریخ از جمله اشکانیان، ساسانیان، عرب ساسانی، اموی، عباسی، گورکانی، تیموری، آل مظفر، آل مکرم، آق قویونلو، قراقویونلو، ایلخانی، صفوی، افشار، افغان ها، زندیه، قاجار، پهلوی و همچنین اسکناس هایی از قاجار و پهلوی در آن وجود دارد.

آب انبار

گنجعلی خان این آب انبار را به اسم پسر خود علیمردان خان نامیده است.

معماری بناهای مجموعه

• کاروانسرا: از نوع چهار ایوانی
• ضرابخانه: چهارطاقی
• حمام: به شیوه حمام های سنتی ایران
• آب انبار: دهلیزی پله دار با مخزن پلان مربع مستطیل
• بازار: سبک معماری بسیار جالبی را از عصر صفوی به یادگار گذاشته است.

کاربری بناها

• ضرابخانه (در حال حاضر موزه سکه)
• حمام (موزه مردم شناسی)
• بازار (بازار بزرگ کرمان)
• کاروانسرا (کارگاه و فروشگاه صنایع دستی)