قلعه سارویه (تپه اشرف)

قلعه سارویه اصفهان که بیشتر به تپه اشرف یا دژ کهن شناخته می شود در اصل یک قلعه با قدمتی 7 هزار ساله است که کناره شمالی زاینده رود واقع شده و بیش از 1400 سال قبل کتابخانه ای بزرگی بوده و در آن از کتاب های علمی بسیار زیادی نگهداری می شده است. با حمله اعراب به ایران این کتابخانه نیز نابود و ویران می شود و باقی مانده های آن به شکل تپه اشرف دیده می شوند. برخی از تاریخ شناسان قدمت این منطقه را به تهمورس سومین پادشاه سلسه پیشدادیان نسبت می دهند اما برخی دیگر معتقدند که این بنا در دوران گشتاسب از پادشاهان کیانی ساخته شده است.
نویسنده کتاب نسب نامه که در آغاز حکومت سلجوقیان می زیست در رساله ای به نام انساب ملوک پارس نوشته:
تهمورس نخست دو بنا و آبادی در این محل نزدیک به یکدیگر طرح کرده و بساخت و نام یکی را سارویه و دیگری را مهرین نهاد و به بازبینی زمان جمعیت و آبادی آن جا بسیار شده به یکدیگر پیوست و شهری معتبر گردید.

اسرار نهفته در تپه اشرف

برخی دیگر از تاریخ نگاران نیز ساخت آن را به گشتاسپ نسبت می دهند. بر پایه این نوشته ها، گشتاسپ به وزیر خود جاماسپ که فرد فرزانه و دانشمندی بوده دستور می دهد که برای نگهداری کتاب های موجود کتابخانه ای بنا کند که بسیار استوار باشد. ابن ندیم، نویسنده کتاب الفهرست، اطلاعاتی ارزشمند دربارهٔ کهن دژ را عیناً از کتاب اختلاف الزیجات نوشته ابومشعر بلخی آورده است:
ایرانی ها پس از این که بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مکان جهت بنیاد کتابخانه و گنجینه کتاب به جستجو پرداختند، جایی که از زمین لرزه بر کنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان های محکم و پابرجا پسندیده باشد. پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آن جا هم پس از کاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند. در جی، «کهن دژ» را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را «سارویه» نامیدند. مردم از پی بنا به سازنده و پایه گذار آن پی بردند زیرا در سالهای گذشته گوشه ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن سُغی دالانی نمایان شد که با گِل سفت ساروج ساخته شده بود و در آن کتاب های فراوانی از نوشته پیشینیان نهاده بودند که بر پوست درخت خدنگ نوشته بودند در دانش های گوناگون.
شماری از این کتاب ها به دست کسی رسید که در خواندن آن ها دانا و توانا بود. در آن ها نوشته ای از برخی شاهان ایران یافتند که چنین بود: «به تهمورس شاه که دوستدار دانش و دانش پژوهان بود خبر دادند که در اثر یک پیشامد آسمانی که در باختر به پیدایش خواهد پیوست، به چرایی ریزش باران های پی در پی، جهانی را آب فرا خواهد گرفت. زمان وقوع آن با گذشتن 231 سال و 300 روز از آغاز پادشاهی سلسله وی خواهد بود». منجمان تهمورس شاه را بر آن داشتند که برای پرهیز از زیان و خسارات برآمده از آن توفان چاره ای اندیشد و گفتند زیان و خسران آن باران و توفان تا انتهای خاور کشیده خواهد شد. تهمورس شاه، مهندسان را فرمان داد در سراسر ایرانشهر کاوش کنند و جویا شوند جائی را که از هر نظر برتری داشته باشد، برای ساختمان بنایی برای نگهداری آثار دانش برگزیدگان، برگزینند. وی کتاب ها را در سارویه اصفهان قرار داد.
دامنه غربی تپه سارویه، از بقایای کتابخانه سارویه، خیابان مشتاق دوم در امتداد دامنه شمالی دیده می شود. در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان بیرونی دژ نابود شد. آنگونه که ابو مشعر بلخی می گوید، اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می کنند و بسیاری از کتاب ها به این روش نابود می شود. اما از آنجا که مخزن کتابخانه در دالان های مخفی زیر زمینی بوده ، به شماری از کتاب ها آسیبی نمی رسد تا اینکه در سال 350 قمری، بر اثر فروریختن سقف یکی از دالان ها، مخزن کتابخانه نمایان می شود. به دستور خلیفه بسیاری از این کتاب ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می شود و بسیاری دیگر از کتاب ها در همان جا نابود می گردد.