مسجد عتیق تربت جام

مسجد عتیق یکی از مسجدهای قدیمی تربت جام است. نمازگزاران این مسجد مسلمانان اهل سنت هستند. این مسجد مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق بوده که رواق های محوری آن عریض تر از رواق های کناری است. در مرکز بنا هم گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بود که بعدا ویران شده است. ابعاد کل بنا 50/25 * 19 متر بوده و گچ بری ها، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنبا از دیدگاه سبک متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی مشابه آن را میتوان در بسطام، سلطانیه و اشترجان یافت. بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشته اند و تاریخ ساخت آن را هم 720 هـ.ق دانسته اند.

ایوان مسجد با ارتفاعی در حدود 30 متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شد. در طرفین ایوان مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته که از داخل ایوان دو درگاه به آنها راه دارد. دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آنها را به شخصی به نام شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادر شاه بوده ، نسبت می دهند. در تزئین ایوان هم از کاشی کاری و گچ بری استفاده شده است.

در این ایوان دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است؛ نخست، کاشی های فیروزه ای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره 6 پر به رنگ های سیاه، لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه سفید تزئین شده اند و کاشی های فیروزه ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده اند، دو چهار گوشه کاشی های شش گوش بزرگ را پر کرده اند. نوع دوم، کاشی کاری معرق دوره صفوی بوده که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه های ثلث با رنگ های سفید، سیاه، آبی، فیروزه ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه ای روشن و قهوه ای سیر و زرد می پوشانده اند.

علاوه بر کاشی کاری، از گچ بری هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده که همه متعلق به یک دوره نیستند. بانی این بنا شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی بوده که قبل از اتمام آن در گذشته و کار او توسط پسرش غیاث الدین بن مطهر به اتمام رسیده است هر چند به نظر می رسد نقشه اولیه بنا هیچ گاه کامل نشد. درباره تاریخ بنا میتوان گفت که بنای ایوان هم در زمان معزالدین تغییراتی در آن بوجود آمده و کاشی کاری معرق فعلی بنا در سال 1022 هـ.ق و در دوره شاه عباس صفوی صورت پذیرفت.