کاخ خورشید

نادر دژ، کاخ نادر، کاخ کلات، کاخ خورشید، یا عمارت خورشید بنایی مربوط به از سده 7 تا 13 ه‍.ق است. این اثر در تاریخ 20 بهمن 1318 با شماره 329 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاخ کلات (کاخ خورشید) در سال 1151 ه‍. ق و به دستور نادر شاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم در کلات ساخته شده است. کلات به معنی قلعه و برج و بارو بوده و در آن مسئله نظام طبقاتی رعایت میشد. این کاخ در میانه باغ بزرگی قرار دارد و شامل یک بنا در سه طبقه است. ارتفاع آن در گذشته حدود 25 متر بود اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از 20 متر نیست. طبقه یکم آن 8 ضلعی بوده که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم برپا کرده اند. ورودی های کاخ هم در ضلع های هشت گانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود.

این کاخ مجموعا دارای 12 اتاق است که داخل هر اتاق تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می شود. تا چند دهه پیش در میان این تزئینات تصاویری از شاهزادگان نادری نیز وجود داشت. در میانه این بنای هشت ضلعی برج استوانه ای مانند در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان بوده که در آن معماری گورکانی هندی به چشم می خورد. در میانه این بنا از سطح پشت بام هم برجی مدور با ترک های شبیه نیم ستون معروف به خیاری ساخته شده است.

در طبقه پایین این عمارت، موزه ای توسط سازمان میراث فرهنگی ساخته شده که به نمایش گذشته مردم کلات می پردازد. این موزه شامل مجسمه هایی از مراسم های سنتی این شهر است. در قسمتی از موزه مردم شناسی کاخ نادر بخش کوچکی جهت فروش کتاب های تاریخی و در قسمتی دیگر محصولات سنتی کلات شامل لباس های ابریشمی دستبافت و ظروف قدیمی مشاهده می شود. قبل از رسیدن به سردابه و ورود به موزه مردم شناسی، دور تا دور فضای ورودی از تصاویری پوشانده شده که دیدنشان خالی از لطف نیست؛ تصاویری از سایر بناهای تاریخی و طبیعی شهر کلات.

در مرکز موزه مردم شناسی که به صورت 8 ضلعی ساخته شده، سردابه ای قدیمی قرار داشته که هوای بسیاری خنکی دارد. هدف از ساخت این سردابه محلی برای دفن نادرشاه بود اما در دوران قاجار این سردابه به زندان تغییر کاربری داد. محیط این سردابه خیلی بزرگ نیست اما با توجه به پایین بودن مکان آن، در تمام فصول سال کاملا سرد و خنک است و حتی کوچکترین بادی که می وزد، کاملا محیط را سرد می کند.