مدرسه غیاثیه خرگرد

یکی از مدارس بزرگی که از زمان ملکشاه سلجوقی بجای مانده، مدرسه غیاثیه است. تنها کتیبه کوفی آجری بسیار زیبایی از بقایای مدرسه پیدا شده که اکنون در غرفه آثار اسلامی موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود. حروف کوفی گلدار این کتیبه زیبا نسبت به زمینه لوحه آن 8 الی 10 سانتیمتر برجسته تر نوشته شده اند. استعمال دو یا سه سطح مختلف تزئینی که در این کتیبه دیده می شوند، از ویژگی های برجسته کاری دوره سلجوقی بوده که تا زمان بعد و در دوره مغول و تیموری هم ادامه یافت.

گرچه در کتیبه تاریخی نوشته نشده ولی در آن از نظام الملک با صفت (امیر مسلمانان) یاد شد که این لقب کمی بیش از سال 480 هجری به او اعطا شده بود. بنابراین، میتوان چنین پنداشت که ساختمان مدرسه مقارن سال 480 هجری به پایان رسیده است. در این مدرسه قدیمی بزرگان باستان شناسی چون دیز، هرتسفلد، و گدار بررسی و کاوش کرده اند که نتیجه زحمات آنها جز کشف یک حیاط و ایوانی که در انتهای آن محراب واقع شد، چیز دیگری نبوده است.

نقشه این مدرسه برطبق آنچه گدار فرانسوی ارائه کرد، عبارتست از یک حیاط چهارگوش که در هر ضلع آن یک ایوان قرار دارد. ایوان مقابل قبله که کمی کوچکتر است، احتمالا دالان مدخل مدرسه بود. در این نقشه ایوان سمت قبله که محراب را در برداشت، تقریبا کامل نشان داده شده است. ولی از سه ایوان دیگر جز قسمتی از یک دیوار چیزی مشخص نشده و حتی عمق آنها نیز معلوم نیست. در هر سمت ایوان جهت قبله جای سه درگاه نشان داده شده که قطعا به بناهای طرفین آن راه می برده اند. بنابراین، پلان مدرسه غیاثیه خرگرد مرکب از یک حیاط چهارگوش و چهار ایوان به شکل صلیب بر محورهای عرضی و طولی حیاط مزبور بوده و محل سکونت و دفاتر در زوایای ساختمان قرار داشته اند.