سنگ نوشته بیستون

سنگ نوشته یا کتیبه بیستون بزرگترین سنگ نوشته جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان واقع در شهر بیستون از توابع شهر کرمانشاه است. سنگ نوشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهمترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان بوده که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گئومات مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می دهد. ژنرال گاردان فرانسوی معتقد بود که سنگ نوشته بیستون نمایشگر مسیح و 12 حواریون وی هست در حالی که رابرت کر پورتر، جهانگرد، دیپلمات و نویسنده انگلیسی نیز اعتقاد داشت که این سنگ نوشته اشاره به ماجرای شلمنسر یکم و ده قبیله گمشده بنی اسرائیل دارد.

سنگ نوشته بیستون از آنجایی که در 3 نسخه مشابه (هم معنی) به زبان ایلامی، زبان اکدی و فارسی باستان و به خط میخی نگاشته شده، یکی از مهمترین عوامل رمزگشایی خط میخی و زبان فارسی باستان بوده و اهمیتی مشابه با سنگ رزتا در رمزگشایی از هیروگلیف مصری دارد. محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال 2006 یکی از آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو است. سنگ نوشته بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنه جنوبی کوه پرآو ساخته شده و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه بیستون احتمال می رود که سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل سنگ نبشته استفاده می کرده اند و پس از پایان کار پلکان را به منظور غیر قابل دسترس کردن اثر تراش داده اند.

سنگ نوشته بیستون بر صخره ای از جنس سنگ آهکی ایجاد شده که بنا به آثار لعاب قهوه ای رنگی که سطح سنگ نبشته را پوشانده و همچنین بقایای سربی که در چند سطر نخست اثر دیده شده است، به نظر می آید که در پایان کار برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده اند. براساس نظرات ترومپلمان که لوشی و هینتس نیز آن را پذیرفته اند، کنده کاری این نقش برجسته و قلم زنی این سنگ نوشته سه زبانه به ترتیب پی آیند انجام گرفته است:

• نقش برجسته
• نخستین روایت عیلامی بر روی چهار صفحه سمت راست
• روایت اکدی روی تخته سنگ بلند سمت چپ
• روایت پارسی باستان در چهار صفحه زیر نقش برجسته
• دومین نسخه روایت عیلامی را در سه صفحه زیر روایت اکدی در سال 518 ق. م و پس از آن افزوده اند که اضافه کردن نقش اسکونخه شورشی به نخستین روایت ایلامی آسیب زده است.
• افزودن قطعه پنجمی به فارسی باستان پس از افزودن تصویر اسکونخه

متن سنگ نوشته را میتوان (براساس ترجمه آلمانی آن) به صورت زیر خلاصه کرد:

• ستون یک: نام شاه؛ عناوین؛ سلسله نسب؛ حدود و رسم حکومتش
• ستون دو: قتل بردیا توسط کمبوجیه؛ شورش گئومات؛ مرگ کمبوجیه؛ ترور گئومات؛ جانشینی داریوش بر تخت سلطنت
• ستون سه: شورش آثرین در عیلام و ندینتئیرا در بابل؛ اعدامشان
• ستون چهار، بند 1: فهرست 9 استانی که هنگام حضور داریوش در بابل شوریدند.
• ستون چهار، بند 2: شورش مارتیا در عیلام و اعدامش
• ستون چهار، بند 3: شورش فرورتیش در ماد و اعدامش در اکباتان؛ پیروزی های متعدد در همین زمان توسط فرماندهان شاه بر شورشیان ارمنی بدست آمد. شورش چیچتخما در سگرتیا و اعدامش
• ستون چهار، بند 4: پارت و هیرکانیا، به شورش فرورتیش ملحق می شوند که توسط پدر داریوش، ویشتاسپ سرکوب می شوند.
• ستون چهار، بند 5: شورش فراده در مرو و سرنگونی اش توسط دادرشیش
• ستون چهار، بند 6: شورش وهیزداته در پارس و اعدامش
• ستون چهار، بند 7: وقایع تحریک پیروان وهیزداته در ارچوسیه و پایان دادن آن توسط ساتراپ ویوانه
• ستون پنج: شورش ارخه ارمنی در بابل و اعدامش
• ستون پنج، بند 1: خلاصه 9 وانمودگر تخت شاهی و 9 نبرد با آنان
• ستون پنج، بند 2: دلایل برخاستن و سرکوب این شورش ها: «دروغ» و بزرگداشت اهورامزدا
• ستون پنج، بند 3: هشدار درباره دروغ
• ستون پنج، بند 4: تصریح رسمی شاه درباره علاقه اش به حقیقت
• ستون پنج، بند 5: یگانگی موفقیت داریوش
• ستون پنج، بند 6: درخواست شاه به مردمان آینده برای منتشر کردن متن سنگ نوشته
• ستون پنج، بند 7: یاری اهورامزدا به داریوش
• ستون پنج، بند 8: درخواست شاه به شاهان آینده و کسانی که لوحه تاریخی بیستون را می بینند.
• ستون پنج، بند 9: 6 یاور داریوش علیه گئومات؛ راهنمایی شاهان آینده برای حمایت از نسل این حمایت کنندگان
• ستون پنج، بند 10: معرفی نوشته جدید و پراکنده شدن متن
• ستون پنج، بند 11: شورش ئتمئیته در عیلام و سرنگونی اش توسط گبریس
• ستون پنج، بند 12: پیروز داریوش بر سکاها به فرماندهی سکونخا