جشن بتیکان

منابع مطالعه و بررسی پیرامون جشن بتیگان بسیار محدود هستند و به مرور زمان از میان رفته اند، با اینحال می توان تا اندازه ای با این آیین کهنسال و فراموش شده آشنا شد. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه گزارشی بسیار کوتاه در رابطه با جشن آورده است که به رغم کوتاهی، مهم ترین سند برگزاری چنین جشنی در متون کهن است: «در روز پانزدهم که دی به مهر روز باشد و نامبر است به بتیکان، پیکری را از خمیر یا گل به شکل انسان می سازند و آنرا جلوی درهای ورودی می گذارند. اکنون این سنت نزد پادشاهان متروک شده، چرا که همچون شرک و ضلالت است».
نام واژه بتیکان در اثر دیگر بیرونی به نام قانون مسعودی با همین نگارش آمده و افزون بر آن، از این جشن به سبب مشابهت با بت پرستی به عنوان جشنی ممنوع یاد کرده است. اما در گزارش خلیل عمران المنصور از متن اصلی آثارالباقیه، بجای بتیکان ، نام واژه سیکان آمده که ظاهراً ناشی از ناخوانا بودن نسخه مرجع و خوانش و کتابت نادرست نسخه پرداز بوده است.
آنچه مسلم است نام و واژه و کاربرد بتیکان به گذشته هایی بس کهن باز می گردد و به خاستگاه آیین و نام آن نمی توان به درستی دسترسی یافت. چرا که در متون کهن، هر اندازه تفاوت و اختلاف نظر بیشتری در ثبت نام ها و واژگان و تطور لغات دیده شود، نشانه ای از دیرین سال تر بودن آن است.

آشنایی بیشتر با جشن بتیکان

در مجموع و بطور خلاصه می توان گفت که در روز دی به مهر از دی ماه، برابر با پانزدهمین روز ماه دی، جشن و آیینی در ایران باستان برگزار می شده است که فعلاً آنرا با نام «بتیکان/ بتیگان» می شناسیم. از گسترهٔ برگزاری این جشن و دوره تداول آن و نیز جزئیات بیشتری از آن هیچگونه اطلاعی در دست نیست. همچنین نمی دانیم که آیا این یک آیین دینی بوده است و یا همچون بسیاری از دیگر جشن ها و آیین های ایرانی ریشه در پدیده های طبیعی و کیهانی داشته است؛ اما همین اندازه می دانیم که مردمان در این روز به ساختن پیکره یا تندیس و یا عروسک و آدمک روی می آورده اند. بعید نیست که برخی از تندیس ها و مجسمه های گلی بسیار زیادی که از سراسر تپه های باستانی فلات ایران (به ویژه طلاتپه در نزدیکی شهر شِبِرغان در شمال افغانستان) به دست آمده است، بازمانده هایی از این سنت فراگیر کهن باشند.
گزارش های بیرونی و گردیزی مبنی بر همسان دانستن این آیین با شرک و بت پرستی، ناشی از باورهای سده های نخستین اسلامی است که هرگونه صورت انسانی یا تصویر موجود زنده ای را معادل با شرک می دانستند و از آن دوری می گزیدند. باورهایی که با گذر زمانی طولانی و در طی چندین سده رنگ باخت و تفاوت میان هنر و نگارگری ایرانی با سنت های بت پرستانه آشکار شد.
فراموشی و متروک ماندن جشن بتیکان نیز به احتمال ناشی از مشتبه دانستن آن با بت پرستی و چنانکه از بیرونی نقل کردیم به سبب «ممنوع» بودن آن بوده است. اکنون جا دارد این جشن کهن و هنرمندانه ایرانی از محاق هزار و اندی ساله بیرون آید و روزگار نوین خود را آغاز کند؛ همانگونه که نگارگری ایرانی به مرور زمان حیات دگرباره خود را آغاز کرد.
با نام بر کردن روز پانزدهم دی ماه به جشن بُتیگان و جشن بزرگداشت هنر و هنرمندان می توان این فرزند فرهنگی فراموش شده ایران زمین را دگر باره با نقش و کارکردی امروزین زنده ساخت و دَمی تازه بر پیکره ها و تندیس هایش دمید.