شب یلدا

شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمی ترین جشن های ایرانی است که مثل نوروز و چهارشنبه سوری از تاریخ و پیشینه قدیم ایران به یادگار مانده است. شب یلدا در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی 30 آذر شروع می شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی پایان می یابد. این شب از تمام شب های سال بلندتر است و اجداد ما هر سال آن را جشن می گرفته اند. زمان شب یلدا به تاریخ میلادی متغیر است و احتمال دارد 20، 21 یا حتی 22 دسامبر باشد. برای مثال تاریخ شب یلدا 97 و 96 معادل 21 دسامبر 2018 و 2017 ولی در سال 95 این شب معادل 20 دسامبر 2016 بود. شب چله به عنوان بلندترین شب سال، برای ما ایرانی ها پر از خاطره است؛

ریشه شناسی واژه یلدا و چله

یلدا واژه ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا، از بررسی و تحقیق در واژه نامه ها و کتاب های تاریخی به دست آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویم شناس، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می کند؛ و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است.
دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است اما از تاریخ اینطور بر می آید که، مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده ای از آنان به ایران مهاجرت می کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می کند. شب چله در حقیقت همان شب یلداست چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می شود به آن شب چله می گویند.
ایرانیان در زمان های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کار های کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نام چله می شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می شد و چله زمستان که از دی ماه. چله ها هر کدام به دو دوره تقسیم می شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می نامیدند.
چله بزرگ زمستان، که درست بعد از شب یلدا آغاز می شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می گویند؛ که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می افتد.

تاریخچه شب یلدا

تاریخچه شب یلدا به گذشته های بسیار دور بر می گردد اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستان شناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می دانند. آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می کنند. این ظروف دارای نقوش حیوانی ماه های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوشِ در کتیبه ها و یافته های باستان شناسی کمیاب اند اما باستان شناسان معتقدند، می شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد. با همه ی اینها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود 500 سال، قبل از میلاد برمی گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه شماری بابلی ها و مصری ها ست.

دلایل برپایی جشن شب یلدا

باور های کهن ایرانی بر اساس اسطوره ها و شناخت رویداد های کیهانی شکل گرفته است. روایت های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد.

روایت اول: پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی

در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تاثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل ها را درک کرده بودند. آنها تاثیر نور و تاریکی؛ و گرما و سرما را بر زندگی شان می دیدند. از تاثیراتی که می گرفتند؛ به این نتیجه رسیده بودند که، نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابل آن، شب و سرما نشانه های اهریمن و پلیدی. آنها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که، شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر می برند. روز های بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روز های کوتاه تر نشانه غلبه تاریکی بود. به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز، که بلندترین شب سال است، جشن می گرفتند. چرا که فردای آن، روز ها کم کم طولانی تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می شود.

روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت

آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت است و از طرفی واسطه ی بستن پیمان هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می کند. مهر همچنین داور میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد شکنان را مجازات می کند. نماد این ایزد حلقه است. برخی ادعا می کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می رسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست. مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می کند و خورشید را به ارمغان می آورد.
در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان باز می گردد. او ساعات روز را طولانی می کند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار می شود. بعضی بررسی ها هم به این نتیجه رسیده اند که، در شب یلدا پیامبری متولد می شود. این تولد در سال 51 پادشاهی اشکانیان که برابر با سال 196 میلادی ست اتفاق می افتد. پیامبری شب هنگام در دریا زاده می شود؛ که او را دو دلفین از آب بیرون می آورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژه ای داشته است.