مسجد جامع تبریز، عمارتی تاریخی در شهری کهن

نیایشگاه ها و عبادتگاه ها در تمامی اعصار دارای ارزش بالایی بوده و در همه ادیان برای ساخت آن ها نهایت هنر و شکوه را به کار برده اند. مسجد، به عنوان یک عبادتگاه اسلامی از این قاعده مستثنی نبوده است. در تمام طول تاریخ بعد از اسلام در کشور ایران، حکام و مردم در کنار هم برای ساخت یک مسجد باشکوه تلاش فراوان کرده اند. هنرمندان هر شهر در هر دوره ای برای ثبت هنر خود روی مسجدهای ساخته شده در شهرشان زحمت فراوانی کشیده اند و امروزه بیشتر مسجد جامع های شهرهای مختلف، نمونه کاملی از هنر معماری دوران خود هستند. یکی از این مسجدها، مسجد جامع تبریز بوده که قدمت فراوانی دارد و در شهر تبریز برای خود دارای شکوه و جلال خاصی است. برای آشنایی بیشتر با معماری مسجد جامع تبریز و همچنین تاریخچه مسجد جامع تبریز در ادامه با ما همراه باشید که همراهی شما افتخار ماست. همچنین اگر روزی به شهر تبریز سفر کردید و برای دیدن این معماری باشکوه به دنبال آدرس مسجد جامع تبریز بودید، می توانید از متن بهره برده تا از سردرگمی رهایی یابید.

تاریخ شهر تبریز

درباره اینکه شهر تبریز یکی از کهن ترین شهرهای دوران باستان بوده، شکی نیست اما برای بیان تاریخ دقیق به وجود آمدن شهر تبریز اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارند. یکی از اسنادی که می توان به آن مراجعه کرد، کتیبه ای است متعلق به سارگون دوم که بنیانگذار سلسه ای به همین نام بوده و از پادشاهان آشوری محسوب می شد. سارگون دوم که در سال های 705 تا 745 قبل از میلاد می زیست، در این کتیبه، تبریز را آباد، بزرگ و شهری با بارویی تو در تو تشریح کرده است. تبریز امروزه نیز یکی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان شرقی بوده که لقب بزرگترین شهر شمال غرب ایران را یدک می کشد. این شهر که به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی شناخته شده، یکی از قطب های فرهنگی، سیاسی، صنعتی، نظامی، بازرگانی و اداری ایران محسوب می شود. قدمت این شهر باعث شده تا دارای عمارت و مکان های تاریخی و باستانی فراوانی باشد و یکی از مقاصد محبوب گردشگران و باستان شناسان محسوب شود. مسجد جامع تبریز نیز یکی از باشکوه ترین و ارزشمندترین بناهای این شهر کهن است. همراه ما باشید که در ادامه به تاریخچه مسجد جامع تبریز خواهیم پرداخت.

تاریخچه مسجد

مسجد جمعه و مسجد کبیر نام های دیگری بوده که این مسجد تاریخی به آن شهره است. از نکات جالب مسجد جامع تبریز این بوده که از ابتدا به نیت مسجد ساخته شد. از نظر مورخین و باستان شناسان و با توجه به اسناد بر جای مانده، به نظر می رسد قدمت مسجد جامع تبریز به قرون پنجم تا ششم هجری برسد که این ایام مصادف بود با حکمرانی سلجوقیان بر این سرزمین. البته بنای کنونی مسجد جامع در طول ایام دچار تغییرات فراوانی شد. از جمله حوادثی که باعث خرابی چندین طاق زیبای آن شد، زلزله سال 1193 هجری است که شهر تبریز را لرزاند. البته مدت کوتاهی بعد از این زمین لرزه و در زمان حکومت پادشاهان قاجار، حاکم وقت تبریز به نام حسینقلی خان دنبلی اقدام به بازسازی و ترمیم مسجد جامع شهر تبریز نمود که شاکله و اساس معماری مسجد جامع تبریز هست، اما این بازسازی ها در دوران معاصر نیز ادامه یافت و از جمله می توان به ساخت کتابخانه و تالاری عالی برای مطالعات علوم دینی طلاب اشاره کرد که توسط حاج محمدباقر کلکلته چی انجام گرفت. این تعمیرات و بازسازی ها باعث شکل و شمایل تقریبا جدید مسجد جامع تبریز شده، اما آجرهای بسیار بزرگ، طاق های بلند و پایه های قطور نمادی از قدمت و تاریخچه مسجد جامع تبریز بوده که همچنان پا برجاست. اما در مورد اینکه اولین سازنده مسجد جامع تبریز چه کسی بوده و سال دقیق احداث آن چه زمانی است، مدارک چندان موثقی وجود ندارد و به دلیل خرابی های زلزله سال 1193 هجری، بسیاری از کتیبه ها و شاید امضای هنرمندان روی معماری و گچبری های وقت از بین رفته و سند در خور توجهی باقی نمانده است. کتاب مرزبان نامه نقلی دارد از ساکنین تبریز در سال های بین 607 تا 622 هجری که در آن از مسجد بزرگی در شهر تبریز یاد شده که متعلق به صدر اسلام است و عبدالله بن عامری آن را ساخت. البته این ادعا بدون سند و مدرک مجددا در کتاب تاریخ اولاد اطهار به قلم سید محمدرضا طباطبایی تبریزی تکرار شده، اما هرچه هست اصالت، قدمت و هنر در معماری مسجد جامع تبریز رخ نموده و باعث شده تا این بنای مذهبی در پانزدهم دی سال هزار و سیصد و ده هجری شمسی در زمره آثار ملی به ثبت رسید.

آدرس مسجد جامع تبریز دقیقا کجاست؟

در حقیقت موقعیت مکانی و آدرس مسجد جامع تبریز، یک موقعیت مکانی ویژه و جالب است. مسجد جامع شهر تبریز همانند دری گران بها توسط بازار تبریز احاطه شده و بازار، این عبادتگاه را در خود نگه داشت. آدرس دقیق مسجد جامع تبریز به شرح زیر هست:

تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار بزرگ تبریز، بخش جنوبی صحن مدرسه طالبیه

محراب مسجد جامع تبریز

وجود کتیبه هایی با تزئینات گچبری بر فراز طاق محراب یکی از زیبایی های معماری مسجد جامع تبریز است. با توجه به مصالح و نوع تزئینات این گچبری ها می توان پی برد که معماری این بخش از محراب مسجد جامع به دوره ایلخانیان باز می گردد، هنری که نزدیک به سیصد سال در ایران رواج داشته و در بیشتر معماری های آن دوره دیده می شود. در تاکید بر جذابیت این گچبری زیبا و سه بعدی و تو در تو که هنر حیرت انگیز استاد کاران دوره ایلخانی است، باید گفت که در ایران چهل و دو محراب به این سبک و سیاق از آن دوره باقی مانده که سی و هشت مورد آن در موزه های گوناگون نگهداری می شوند. کتیبه این گچبری حیرت انگیز محراب مسجد جامع شهر تبریز به خط کوفی نگاشته شده است. البته در زیرزمین و نمازخانه نیز می توان آثاری از گچبری های رنگی را دید که به دوران ایلخانیان و سلجوقیان تعلق دارند. لازم به ذکر است که زلزله سال 1193 هجری و بازسازی های بعدی باعث پنهان ماندن این بخش دیدنی محراب بوده که در حال حاضر برای بازدید عموم گشوده شده و در شبستان مسجد قرار دارد. محراب این بنا با یک یا دو طاق نما، یک کتیبه اصلی در اطراف و قوسی در بخش مرکزی و داشتن شکلی مستطیل شکل، شبیه دیگر مسجدهای ایران است. هجده متر و هشتاد سانتیمتر طول و یک متر و چهل سانتیمتر عرض، متراژ این محراب دیدنی بوده و خطی که بر کتیبه محراب نگاشته شده، مرکب از خطوط مورق و کوفی گره دار هست که بسیار هنرمندانه و متناسب با تزئینات گیاهی آن کنده کاری شد. متاسفانه به دلیل آسیب هایی که قبل به آن ها اشاره شد، نام هنرمند چیره دست این محراب مشخص نیست. جالب است بدانید در ایران قدیم برای تزئین یک محراب از تزئینات گیاهی و هندسی در کنار سه نظام خطی بهره می گرفتند که تناسب بین آن ها خارق العاده بوده است. شباهت های طراحی خطوط کتیبه محراب این اثر با مدرسه حیدریه و مسجد جامع قزوین قابل انکار نیست، اما ریزه کاری ها و ذوق و هنر ویژه به کار رفته در این محراب، آن را از همه کتیبه های دوران خود متمایز می کند.

معماری مسجد جامع شهر تبریز

با توجه به اینکه تاریخچه مسجد جامع تبریز مشخص نیست، درباره بنای اولیه این نیایشگاه ایرانی و اسلامی روایت های مختلفی وجود دارند. به نظر می رسد این عبادتگاه در ابتدا نمازخانه ای بوده با نام جامع تبریز که البته برای همین بنا هنرمندان وقت زحمات فراوانی کشیده اند. طبق اظهارنظرهای کارشناسان این فن، معماری مسجد جامع تبریز در ابتدا یک ایوانه بوده که با گذر زمان به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. به نظر می رسد کاخ فیروزآباد الگوی ساخت این مسجد بود، الگویی که در سراسر جهان به نام الگوی مسجدهای ایرانی شهرت فراوانی دارد. زمین این بنا به شکل مستطیل بوده و از آجر و گچ ساخته شده است. دو ورودی برای آن تعبیه شده که در شمال و جنوب مسجد جامع تبریز قرار دارند. شصت و دو متر طول این بنا بوده که از شمال به جنوب گسترده است. در میان این عبادتگاه طاق وسیعی وجود دارد که عرضی پانزده متری را شامل می شود. طول مسجد جامع نیز توسط یک جرز به دو قسمت تبدیل شده که بخش جنوبی کم عرض تر و به طول بیست و هشت متر و بخش شمالی پهن تر و به طول سی و دو متر است. طرح مارپیچ، ساده و مرمرین محراب که در انتهای مسجد قرار دارد، می تواند کار دست هنرمندان عصر صفویه باشد. آجرهای بزرگ و پایه های قطور مسجد از دیدنی های قابل احترام این بنای ایرانی و اسلامی است. از دیگر آثار به جا مانده از دوران کهن، وجود پنج طاق دو طبقه در شرق، غرب و جنوب مسجد جامع بوده که همگی دو طبقه و دارای شصت متر و سی سانتیمتر طول و شصت متر و چهل سانتیمتر عرض هستند. این طاق ها در زمان حکمرانی پادشاهان قاجار به دست معماران توانمند آن عصر احداث شده و شکوه و عظمتی دو چندان به مسجد بخشیده اند.

سنگ نوشته های مسجد جامع

تعدادی سنگ نوشته یا همان کتیبه از تاریخچه مسجد جامع تبریز بدست آمده که یکی از آن ها بر بالای درب شمالی مسجد قرار دارد و دیگری بر روی دیوار پایه طاق مرکزی در بخش غربی این عبادتگاه. کتیبه اولی که به آن اشاره شد، در سال 1106 هجری قمری نوشته شده که دستور شاه صفوی، سلطان حسین به بیگلربیگی آذربایجان و رستم خان سپه سالار است مبنی بر بسته شدن در قمارخانه ها، چرس فروشی ها و روسپی خانه های شهر و مشخص کردن حدود شرعی مجرمین این اعمال. علاوه بر این دستوری بود مبنی بر جرم بودن کبوتر بازی، گاو بازی، قوچ بازی و گرگ دوانی چرا که این امور را عاملی برای درگیری، دشمنی و فساد می دانست. کتیبه دوم که دوازده متر در یک متر و هفتاد سانتیمتر طول و عرض دارد، بر روی سنگی از جنس مرمر کنده شده و بر روی آن خواب شاه طهماسب صفوی روایت شده است. این پادشاه جوان خوابی دیده و در آن خواب، روی مبارک حضرت امام زمان (عج) را مشاهده نموده که ایشان دستوراتی مبنی بر احسان و گذشت داده و خواستار کاهش مالیات شده اند. این کتیبه در سال نهصد و هفتاد و دو هجری قمری و به قلم توانای هنرمند وقت، علاء الدین محمد تبریزی به رشته تحریر درآمده است.

مسجد زمستانی و قدیمی ترین بخش مسجد جامع تبریز

مسجدی بزرگ و تاریک درست در آدرس مسجد جامع تبریز قرار دارد که طاق های ضربی آجری و ده ستونه داشته و ظاهرا قدمت چندان زیادی ندارد. این بخش که میان مردم تبریز به بخش زمستانی شهرت یافته، توسط سازمان میراث فرهنگی در سال های اخیر به شکل اولیه بازسازی شد، اما قدیمی ترین و کهن ترین بخش این عبادتگاه اسلامی و ایرانی شبستان بسیار بزرگ این بناست که دارای گنبد و طاق هایی بوده که بر روی ستون های هشت گوش آجری قرار گرفته اند. از شواهد باستان شناسی اینطور به نظر می رسد که این بخش مسجد جامع شهر تبریز در دوره حکمرانی آق قویونلوها بنا شده است. آنطور که می گویند گنبد بلند و کاشیکاری های معرق و تزئینات بی نظیر آن به همت زن اوزون حسن، سلجوق شاه بیگم ساخته شده است. در حال حاضر بخشی از این کاشیکاری ها در کنار پایه های این گنبد در آدرس مسجد جامع تبریز قابل رویت هستند.