نگاهی به تغییرات معماری بومی گیلان در سفرنامه مستشرقین

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به تغییرات معماری بومی گیلان در سفرنامه مستشرقین برای شما نگارش شده است.

عناصر معماری در هر محدوده جغرافیایی با عوامل فرهنگی همان منطقه رابطه مستقیم دارد. تا پیش از صفویه، گیلان توسط امرای محلی اداره میشد و معماری این منطقه بستگی زیادی به شرایط آب و هوایی داشت. مطالعه سفرنامه مستشرقین به گیلان، تغییرات معماری بومی خانه های شهری پس از ضمیمه شدن گیلان به دولت مرکزی را نشان می دهد.

«آدام اولئاریوس» آلمانی که در سال 1047 قمری از ایران بازدید کرده، در این باره می نویسد: «خانه های رشت برخلاف جاهای دیگر زیبا و باشکوه نبود» و «جان بل» که در زمان سلطان حسین صفوی وارد ایران می شود، از شهر رشت به عنوان شهری که خانه های پراکنده اش به این شهر آرایشی روستاوار داده و نیز وجود خانه هایی حقیرتر از دیگر نقاط ایران یاد می کند.

«گلمین» در سال 1184 قمری (پس از صفویه) به ایران سفر کرده و از 2000خانه که اکثر آنها آجری است و نیز عمارت زیبای خان با نمای داخلی و خارجی منحصر بفرد با ترکیبی از چند کلاه فرنگی که به وسیله راهروهایی به هم مربوط است، یاد می کند.

این شواهد نشان می دهد با ظهور صفویه الگوی مسکونی غیر بومی وارد گیلان می شود و پس از آن شاهد تغییر عناصر بومی هستیم.

دکتر مینو خاکپور پیرامون نگاهی به تغییرات معماری بومی گیلان در سفرنامه مستشرقین می نویسد: با آغاز دوره صفویه، معماری سبک اصفهانی رونق یافت. این معماری پس از مدتی به گیلان راه یافته و به تدریج جای معماری بومی را اشغال می کند.

معماری شیوه اصفهانی قبل از سلسله صفویه در غرب و شمال غرب ایران و در زمان حکومتهای منطقه ای ترکمانان متولد شده و از آن رو به این نام شهرت یافت که با ظهور صفویه و انتخاب پایتختی اصفهان در این شهر بالید. معماری سبک اصفهانی از زمان ترکمانان آغاز و تا انتهای دوره اول دوره قاجاریه با نگاه حاکم بر معماری نسبتا درونگرا ادامه یافت. در دوره دوم قاجار به دلیل سفر پادشاهان آن دوره و نیز اعزام عده ای از محصلان ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیئت حاکمه و نخبگان جامعه سبکی در معماری آغاز شد که تلفیقی از معماری بومی و غربی بود.

عضو هیات علمی دانشگاه، عناصر معماری شیوه اصفهانی را اینگونه توضیح می دهد:« پلان ها عمدتا ساده، مربع و یا مستطیل اند. نماها نیز ساده و یکدست و بدون برجستگی هستند و سراسر با کاشی های معرق و هفت رنگ، انواع گچبری ها و آرایه های آجری تزئین شده اند. به علاوه استفاده از گنبدهای دو پوسته و میان تهی و پوشش هایی چون طاق و تویزه، کاربندی و یزدی بندی نیز در این دوره رایج بوده است. در نهایت معماری دوره صفویه از حیث اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات بسیار قوی تر از معماری دوره بعد از خود عمل کرده است.

از ویژگی های معماری بومی گیلان تا پیش از صفویه، ملاحظات اقلیمی همچون کرسی چینی، سقف شیبدار و استفاده از کوران طبیعی در محوطه و بنا و نیز وجود ایوان در مناطق پست اشاره کرد.

اما در اواخر دوره قاجار، سبکی از معماری موسوم به «سنگ عمارت» در رشت آغاز و در دوره پهلوی به اوج خود می رسد. سبکی که کاملا وارداتی است و با گنبدهای پیازی شکلش، معماری روسیه تزاری را به تصویر می کشد.

یک مهندس معمار و پژوهشگر درباره معماری موسوم به سنگ عمارت می گوید: به ساختمان هایی که از معماری نئوکلاسیک روسیه تزاری اقتباس شده بود «سنگ عمارت» می گفتند. این بناها در اواخر سلسله قاجار و در آغاز این قرن در رشت ساخته میشد.

روبرت واهانیان تبریز به اولین نمونه بنای سنگ عمارت در رشت اشاره و اظهار کرد: «نخستین نمونه ساختمان موسوم به سنگ عمارت توسط تاجری از اهالی رشت به نام« محمد جعفر علی یف» در نزدیکی محله چله خانه و در کنار قرق کارگذاری ساخته شده بود. این ساختمان در 3 می 1912 طراحی شده بود. این بنا با داشتن نقشه های از پیش تهیه شده، در نوع خودش بی نظیر بود. متاسفانه این بنای ارزشمند در سال 1345 شمسی تخریب و ساختمان دادگستری به جای آن ساخته شد.

واهانیان با بیان اینکه شکل دهی بافت شهری رشت بر اثر ارتباطات تجاری، نظامی و سیاسی شهروندان روسیه و اروپا با گیلان زمین بوجود آمده، یادآور می شود: بعد از مشروطه و در اثر آشنایی با مراکز اداری و سیاسی جدید، مؤسسات و نهادهای جدید اداری و تجاری در گیلان ساخته شدند. چون این مؤسسات واردادتی بودند، معماری این مؤسسات و نهادها هم عینا وارد شد. نظیر آن عمارت بلدیه، مریضخانه بلدیه و ساختمان پست بود. به خصوص ساختمان های « زاستاو» (Застав) که اداره های راهداری در ورودی های شهرهای گیلان بودند. راهداری توسط روس ها اداره میشد و عوارض و مالیات هایی را از مردم در سرحدات شهرها می گرفت.

این پژوهشگر به دوره تحول گیلان پس از سرکوب نهضت جنگل اشاره کرده و می افزاید: «وقتی رشت به دست سردار سپه افتاد، شاهد حضور حکمران نظامی در گیلان هستیم. نخستین بنای باشکوه به سبک معماری نئوکلاسیک روسیه، عمارت بلدیه رشت است که نماد همکاری کمیسیون بلدیه و شهرداران نظامی با حکمران نظامی وقت گیلان یعنی«سرتیپ محمد حسین آیرم» است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی سن پترزبورگ روسیه بود.

کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه رشت در پاییز سال 1303 خورشیدی مقارن با اواخر سلسله قاجار به زمین زده شد و چهارم اردیبهشت 1305 به مناسبت روی کار آمدن پهلوی اول افتتاح شد.

طرح این بنا اقتباسی از معماری های سبک نئوکلاسیک روسیه تزاری است و طراح بنا «آرتم سرداراف» بود.

روبرت واهانیان یادآور می شود: در ادامه این سیر تاریخی، ساختمانهای دیگری همچون تلگرافخانه، بانک، تجارتخانه و مراکز نظامی و حتی منازل مسکونی با معماری جدید وارد شهر رشت شده و بافت شهر را دچار تحول می کند.