یلدا بهانه ای برای سر زدن به پدرها و مادرها و فرصت خوبی برای شادمانی است

ایسنا/ براساس اخبار منتشر شده، یلدا بهانه ای برای سر زدن به پدرها و مادرها و فرصت خوبی برای شادمانی است.

نیاکان دانا و روشن بین و خرم ما ایرانیان، پدران و مادران نجیب و بردبار و پر امید ما که چون هر آدمیزادی زندگیشان با دو روی رنج و خوشی سرشته بود، یلدایی را برایمان به یادگار گذاشته اند که اگر نیک نگاه کنیم، در کنار ظلمت شبش یک روی تابناک و امیدبخش دارد؛ گذشتگان ما یک بار برای همیشه به ما آموختند که در لحظه های تاریک روزگار نباید به زندگی و به یکدیگر پشت کنیم و فسرده زانوی غم در بغل بگیریم.

اتفاقاً در این تیرگی هاست که باید با رویی گشاده تر، قلب هایی نزدیکتر، خاطری پرشگون تر و سفره هایی رنگین تر سیاهی را پشت سر بگذاریم و انتظار خورشید فروزان را بکشیم. صدرالدین طاهری که تخصصش مطالعات ایران باستان است، به سراغ همین شب رفت و در جنبه های کمتر گفته شده آن نیز درنگ کرد که شرحش در ادامه آمده است.

صدرالدین طاهری، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان با اشاره به واژه «یلدا» در لغت و مفهوم متداول آن در جامعه گفت: یلدا در زبان سریانی به معنی زایش است. نیاکان ما از این رو واژه یلدا را به کار می بردند که اولین صبح پس از آیین یاد شده یعنی روز اول دی خورشید دوباره زایش میکرد. خورروز یا خرم روز نیز نامی است که بر یکم دی هر سال گذاشته بودند. شب یلدا درازترین شب سال یا شب انقلاب زمستانی است.

این پژوهشگر تاریخ و هنر در تبیین یکی از انگاره های مردم ما در روزگار باستان ادامه داد: پدران و مادران ما در سرمای سخت و جانفرسایی که تجربه می کردند، چنین تصوری در میانشان حاکم بود که مبادا این شب تیره و سرد به پایان نرسد. به بیانی دیگر، همواره این تصور هراسناک وجود داشت که مبادا خورشید گرمابخش و نورانی در روز بعد بازنگردد. با این حال، روزهای پس از آن یلدا بلندتر میشد که در نظرشان نشانی از پیروزی دوباره خورشید، تداوم جهان بر پایه چرخش دوباره سال و رسیدن به بهار و گرم شدن زمین بود. بنابراین، شب یلدا و صبح روز بعد از آن را جشن می گرفتند.

اسطوره شناس کشورمان از زاویه ای دیگر نیز به اهمیت خورشید در فرهنگ ایرانی نگاه و بیان کرد: میترَه یا میترا، ایزدی بسیار کهن در ایران است که حتی پیش از زرتشت هم پرستش آن رایج بود. نام او را در کتیبه های بسیار کهن شاهدیم. برای نمونه در کتیبه ای میتانی مربوط به سده چهاردهم پیش از میلاد یا سال 1380 قبل از میلاد، برای اولین بار با نام میترا روبرو می شویم. بر همین اساس می دانیم که دست کم از این زمان پرستش میترا در غرب آسیا، ایران، آناتولی، لوانت (شرق مدیترانه) و میان رودان پیروانی داشت. میترا در واقع خدایی بود که با ارابه خود، خورشید را به آسمان می آورد. دوره های پس از این تاریخ هم در جامعه ما میترا پرستانی زندگی می کردند.

طاهری در این خصوص توضیح داد: ایزد میترا در در دوران هخامنشیان هم پیروانی داشت؛ چنان که در کتیبه اردشیر دوم نامش آمده است. در دوره ساسانی هم به رسمیت شناخته می شد و در طاق بستان هم تصویر میترا نقش شده است، ضمن اینکه به پرستشگاه های آن نیز مهرآوه می گفتند.

درنگ این نویسنده در بحث میترا و میتراپرستی به دلیل پیوند شب یلدا با این ایزد است. او در تبیین بیشتر این موضوع افزود: شب یلدا از نگاهی دیگر شبی است که مهر یا میترا در قالب نماینده خورشید و روشنایی با نیروهای سرما و تاریکی که نمایندگان اهریمن هستند، به نبرد می پردازد. نزد مادران و پدران ما جشن فردای آن هم یادآور روزی بود که میترا هر سال در این نبرد پیروز میشد.

این مدرس گروه پژوهش هنر در دانشگاه هنر اصفهان درباره سفره های یلدای ایرانیان که مرسوم بوده و هست چنین بیان کرد: در سفره ها میوه های سرخ می گذاشتند، چرا که نماینده رنگ میترا بود. رنگ سرخ را رنگ آتش و خورشید می دانستند. انار و هندوانه و لبو از آن میوه های قرمزند که در بیشتر شهرها در سفره قرار می دادند. در کنار آن، هر شهر برای خودش خوراکی های بخصوصی هم داشت. در خراسان شیرینی «کفبیخ» تهیه می کردند. در سیستان «ستو» تدارک می دیدند. در چهارمحال و بختیاری «کدو حلوایی» و «نان گرده» می پختند. در برخی نقاط اصفهان خوردن «برف و شیره» متداول بود. شیرازی ها رنگینک درست می کردند. در گرگان «کسمک» طبخ میشد. لرستانی ها «گندم شیره» فراهم می آوردند.

پژوهنده حوزه هنر قبل از اسلام ضمن تأکید بر تنوع سفره های یلدا در سراسر ایرانمان، علی رغم برخی یکسانی ها، این گونه بحثش را دنبال کرد: اغلب در خانه بزرگترهای خاندان گرد هم می آمدند و این جشن بهانه ای برای سرزدن به پدر و مادرها بود. فرصت خوبی بود برای شادمانی و هم صحبتی. بازی ، پایکوبی، نواختن سازهای محلی، گوش سپردن به آوازهای هر شهر و خواندن ادبیات ملی نیز بخشی دیگر از برنامه های این شب محسوب میشد.

این نویسنده در خصوص کتبی که روزگار باستان در شبهای یلدا خوانده میشد، گفت: برخی جنبه های شب یلدا در ایران باستان، مثلاً مهمانی ها و جزئیات آن برای ما مبهم است یا برخلاف امروز که همه می دانیم چه آثاری در دورهمی های شب یلدا خوانده می شود، منابع کهن در خصوص کتابهایی که خواندنشان در گذشته متداول بود، به ما داده ای نمی دهند. اما با اطمینان میتوان گفت که خواندن کتابها در آیین های مختلف مرسوم بود. برای نمونه، «گاهان»، «یشت ها»، «مینوی خرد» و «بُندهشن» را در سورهای گوناگون می خواندند. اما جشن شب یلدا با توجه به اینکه مهر پیش از ظهور اسلام، ایزدی محوری و اصلی نبود و پیروانش احتمالاً از اقلیت های جامعه ایرانی به شمار می رفتند، چندان منابع مکتوبی در خصوص آیین ها و رسومشان مستند نشده است.

طاهری در ادامه بحث کتب و آیین مهرپرستی اضافه کرد: البته ما در «یشت ها» بخشی به نام مهریشت داریم و می دانیم که پرستش آن در بعضی نقاط کشورمان باب بوده؛ چنان که در نیاسر کاشان و ورجوی مراغه مهرآوه هایی به جای مانده است. اما این دین بیش از همه در گستره امپراتوری رم باستان نفوذ داشت. در اروپا نزدیک به 420 میتریون یا مهرآوه کشف شده که نشانه ای مهم از محبوبیت این آیین است. در واقع، بسیاری از سربازان رمی و حتی ژنرال های عالی رتبه و برخی از امپراتورهای رم به مهر و مهرپرستی گرایش داشتند.

نویسنده کتاب «نشانه شناسی کهن الگوها» بحث میترا و شب یلدا را در مرزهای بیرون از ایران چنین توضیح داد: در آن نقاط، مهر با خدای خورشید رمی یکی شده بود و با نام «خورشید شکست ناپذیر» شناخته و پرستش میشد. شب یلدا که از آنِ میترا بود، به نام «شب میلاد خورشید شکست ناپذیر» در 25 دسامبر به مهمترین جشن رمی ها تبدیل شد. پس از ظهور مسیحیت و قدرت یافتن آن در 390 میلادی، همین شب را به عنوان شب تولد حضرت مسیح (ع) پذیرفتند. یلدا در دوران اسلامی بار دیگر موردتوجه قرار گرفت و احیا شد.

این دانش آموخته دکترای دانشگاه تربیت مدرس در باب باورهای نادرستی که امروزه راجع به یلدا در میان ما ایرانیان وجود دارد، این چنین ذکر کرد: باور نادرستی در خصوص چله یا چهل وجود دارد. ماجرا از این قرار است که نیاکان ما شب یلدا را آغاز چله زمستان می دانستند. ما یک چله بزرگ داریم که 40 روز به درازا میکشد و سپس چله کوچک داریم که مدت زمان آن 20 روز و 20 شب است. شب یلدا ابتدای چله بزرگ است و مهمتر اینکه در پایان این شب یا چهل روز بعد، جشن سده برگزار میشد که چهلمین روز تولد خورشید است.

طاهری در پایان افزود: تحت تأثیر این باور به شب یلدا در ایران زمین چله هم می گویند. اما برخلاف این وجه تسمیه برخی چنین تصور کردند که باید 40 خوراکی بر سر سفره یلدا بگذارند و بخورند. میتوان گفت این سفره های رنگینی هم که می گستراندند و انواع آجیل و میوه و شیرینی یا آش ها و نان های مختلف در آن می چیدند؛ در شکل گیری این تصور نقش داشت. در حالی که به هیچ وجه در میان پیشینیان ما چنین تصوری نبود که سفره شب یلدا را با چهل خوردنی تزیین کنند.