نگاهی به حمامهای عمومی اصفهان در گذر زمان

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به حمامهای عمومی اصفهان در گذر زمان برای شما نگارش شده است.

محسن بهزاد، یک پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه حمام های عمومی یکی از بناهای عام المنفعه در معماری خصوصاً معماری ایرانی است، اظهار کرد: نظافت و استحمام در ایران قبل از اسلام نیز از اهمیت خاصی برخوردار بود و ایرانی ها نه تنها به شستشو توجه خاصی داشتند بلکه به معطر و خوشبو کردن بدن نیز اصرار داشتند. در آداب و رسوم کهن مردم ایران به پاکی و پرهیز از پلیدی و آلودگی بیش از هر چیز ارج نهاده شده است. پلیدی را از اهریمن می دانستند و برای راه یافتن به پیشگاه اهورای بزرگ باید نخست خود را از هر چه آلودگی است پاک کنند.

او ضمن اشاره به این موضوع که در آئین های کهن ایران، ناهید یا ایزد پاکی و آب بسیار ستوده شده و سرچشمه آبهای پاک در اوستا همچون ایزدان دیگر در پروردگار اهورامزدا نیایش شده و نیز ماه مقدس آبان به این ایزد منسوب است، ادامه داد: سابقه مراسم شستشو در ایران زمین به پیش از زرتشت می رسد که وجود غسل های پی در پی در فواصل زمانی معین جهت حضور در برنامه های دینی و نیز ساخت عبادتگاه ها در محل هایی که آب روان با چشمه ای وجود داشته، دلیل بر این ادعاست.

این پژوهشگر معماری ایرانی پیرامون نگاهی به حمامهای عمومی اصفهان در گذر زمان گفت: پیروان آیین مهر پیش از ورود به مهرابه ها و برگزاری مراسم مذهبی، نخست به حمام رفته و پس از غسل کردن به مهرابه، خورآباد یا خرابات وارد می شدند. در آیین مزدیسنا نیز پاکی جسم و روان از اهمیت خاصی برخوردار بود که براساس این تفکر، وابستگی پاکی جسم و روان به یکدیگر از نعمت های بزرگ برشمرده شده است. در آیین زرتشت نیز شرط حضور در مراسم مذهبی شستن دست و پا و گوش به نحو خاص بوده است، همچنین آداب و رسوم لمس میت نیز به همراه غسل بوده است.

بهزاد با تأکید بر اینکه در ادبیات فارسی نیز همه جا پاکیزگی ستوده شده، اضافه کرد: در فارسی کهن و میانه، طهارت و شستشو را «پادیاو»، «پادیاوی» یا «پادیاب» و نیز طشت آب را که با آن شستشو می کردند را «پادیاب دان» می گفتند. همچنین جایگاه هایی را که برای شستشو ساخته اند «پادیاو» نامیده می شده و همین واژه است که نخست بسیار نزدیک به تلفظ کهن فارسی آن به صورت «پائیا» و «پاتسیو» به زبان های اسپانیایی و ایتالیایی درآمده و در فرانسوی و انگلیسی «پاسیو»، «پاتیو» و «پیشیو» شده است.

چنانکه ساختمان پادیاو هم توسط معماران تازه مسلمان ایرانی به شمال آفریقا و اسپانیا راه یافته و جزو زیبایی از معماری آن زمان شده است. همین «پادیاو» با همه ویژگی هایش بعد از اسلام در پیش مساجد و زیارتگاه ها به نام «وضوخانه» جای گرفت و شاید بتوان گفت هیچ مسجد، حسینیه، خانقاه، امامزاده و محل عبادتی را نمیتوان یافت که در کنار یا درب ورودی آن وضوخانه ای درست مثل پادیاوهای ایران پیش از اسلام نداشته باشد.

او پیرامون نگاهی به حمامهای عمومی اصفهان در گذر زمان افزود: «پادیاو» کم کم از پرستشگاه ها به درون خانه ها نیز راه یافته و چون معماری ایران درونگرا است، حیاط های دور بسته به «پادیاو» و گودال باغچه محیط های زیبا و دلنشینی را برای خانه های ایرانی خصوصاً در شهرهای کویری ایران نظیر یزد ایجاد کرده است. در شهرهای کویری به منظور دسترسی به آبهای کاریزها برای اینکه بتوانند آب را در آنها جاری کنند، «پادیاو» به صورت گودال باغچه و حوضخانه های زیرزمین درآمده است. در اصفهان که دسترسی به آبهای سطحی آسان بوده، انشعابی روباز از مادی فدن جهت مسجد جمعه کشیده شده بود که از این طریق افراد بتوانند از آب جاری کُر برای طهارت و وضو ساختن استفاده کنند.

این معمار با تأکید بر اینکه توجه به پاکیزگی بیش از همه جا در معماری ایران بچشم میخورد، گفت: اطلاعات ما درباره وجود حمام ها در پیش از اسلام بسیار اندک است. در منابع تاریخی آمده که بعضی حتی با ایجاد حمام های عمومی مخالفت کرده اند، اما استفاده از حمام خصوصی در کاوش های تخت جمشید در زمان هخامنشیان و کاخ آشور در دوره اشکانیان نیز نشان از حمام های معمول و متداول آن زمانها است؛ ضمن اینکه ورود اسلام و اهمیت نظافت، پاکی و طهارت باعث ایجاد تحولاتی در زمینه های مختلف هنری بویژه معماری شد.

او با بیان اینکه در اسلام وجود غسل های متعدد، وضو و شستشوی سه گانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی ازنظر بهداشتی نیز اهمیت فوق العاده یافت به حدی که اسلام پاکیزگی و نظافت را از نشانه های ایمان میداند و اینکه پروردگار پاک است و جز پاکی را نمی پذیرد، توضیح داد: از آغاز گسترش اسلام در شهرها حمام های مختلفی ساخته شده که مورد استقبال مردم قرار گرفت، هر چند افرادی اندک نسبت به مشروعیت حمام های عمومی مشکوک بودند، اما در مجموع مخالفتی جدی با احداث حمام ها به عمل نیاوردند.

در بررسی اسناد تاریخی، احداث حمام های قرون اولیه اسلامی در بصره و کوفه توسط معماران و استادان ایرانی انجام شده است. خلفای دوران امویان حمام های متعددی را در کاخ های خود ایجاد کردند. در دوره عباسیان ایجاد حمام ها در شهرهای مختلف رو به گسترش نهاد به نحوی که در قرن پنجم و ششم هجری قمری حمام های قاهره هراز و 170 عدد ذکر شده و نیز حمام های بغداد در قرن سوم تا پنجم هجری قمری بین 5 تا 7 هزار عدد ذکر شده است.

بهزاد که کارشناس ارشد مهندسی معماری است، افزود: در قرن چهارم هجری قمری حمام های خانقاه شیخ ابو مسعود رازی ساخته شد که به «حمام شیخ» معروف شد و یکی از قدیمی ترین حمام های اصفهان بود که در اوایل دوره صفویه تخریب شد. در قرن ششم هجری قمری نیز در اصفهان دو حمام به نامهای «شورا» و «شاه علی» در محله دردشت اصفهان ساخته شد که هنوز هم پابرجا هستند. این موضوع شایان توجه است که مقتدر عباسی در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری دستور داد که کسی بدون لنگ وارد حمام نشود و از آن دوران بستن لنگ در حمام ها اجباری شد.

او با بیان اینکه زمانی مبنای تشخیص جمعیت هر شهر تعداد حمام های آن شهر بود، به نحوی که جمعیت تقریبی هر شهر را با توجه به تعداد خانوار استفاده کننده از حمام تعیین می کردند، ادامه داد: در دوره سلجوقی که عصر شکوفایی معماری ایرانی است تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام المنفعه مثل حمام ها بچشم میخورد که با طراحی دقیق، کانال ها و لوله هایی به منظور عبور آب و فاضلاب ساخته شد و در این دوران است که استفاده از تنبوشه یا تمبوشه به منظور آب رسانی به حمام ها رایج شد.

بهزاد پیرامون نگاهی به حمامهای عمومی اصفهان در گذر زمان تصریح کرد: حمامی در شهر کاشان به نام «حمام سلطان میر احمد» وجود دارد که در دوره صفویه تجدید بنا شده اما اهالی محل حمام قبلی را متعلق به دوره سلجوقیان می دانند. این حمام دارای سردر بسیار نفیس و زیبایی با تزئینات قوس های نیم دایره و تیزه دار و یزدی بندی های دقیق و زیبا همچنین قطاربندی های تنوره دار و گچ بری های زیبایی است که با سکوهای ساخته شده دعوت کننده بسیار زیبایی جهت رفتن افراد به حمام است.

در سربینه که با مصالح اصلی ساخته شده از رسمی بندی های زیبا و کاشی های معقلی استفاده شده است. در گرمخانه نیز یکی از آهک بری های بسیار پُرکار به رنگ استخوانی و طوسی بچشم میخورد که متعلق به دوره تجدید بنا (صفویه) است که البته در دوران قاجار نیز مرمت شده است، اما ذکر و بیان قسمتی از معماری این حمام به لحاظ زیبایی ها و نیز دقت در تزئینات آن است که توضیح دقیق جزئیات آن وقت زیادی را می طلبد.

او که فرزند ارشد مرحوم استاد علی بهزاد، بنا و معمار چیره دست اصفهانی است، با تأکید بر اینکه عصر شکوفایی ایجاد حمام ها را باید دوره صفویه نامید، اضافه کرد: در سراسر ایران نیز در این دوران حمام های زیبایی ساخته شد که تاکنون تعدادی از آنها هنوز پابرجاست. در این دوره فقط در اصفهان بیش از 270 حمام ساخته شد که هنوز برخی از آنها به جای مانده است. از حمام های صفویه در اصفهان میتوان به این موارد اشاره کرد؛

«حمام شاه اصفهان» (دوران شاه عباس اول)، «حمام شاهزاده ها» (بانی آن از شاهزادگان صفوی بودند.)، «حمام خسرو آقا» که با تزئینات و رسمی بندی های پُرکار و نیز معقلی ها و خطوط معقلی بنایی که با استفاده از مصالح اصلی ساخته شده و یکی از زیباترین حمام های ایران و با شماره 976 به ثبت آثار ملی ایران رسیده بود که متأسفانه در فروردین 1374 تخریب شد و مربوط به زنان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی بود. «حمام علیقلی آقا» که یکی از حمام های کامل اواخر دوره صفویه است و توسط علیقلی آقا برادر خسرو آقا یکی از درباریان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی ساخته شد که امروزه به موزه مردم شناسی اصفهان تغییر کاربری داده و همچنین «حمام وزیر» که در محله دردشت اصفهان قرار دارد.

این معمار در ادامه معرفی حمام های دوره صفویه بیان کرد: «حمام قاضی» که پس از مرمت دوباره به عنوان حمام افتتاح شده و بعضاً آن را به نام «حمام دوقلو» می شناسند، زیرا برای استفاده هم زمان آقایان و بانوان طراحی و ساخته شده است. «حمام جارچی باشی» که در بازار باغ قلندرها واقع شده و هم اکنون به عنوان یک رستوران سنتی تغییر کاربری داده است. «حمام شیخ بهایی» که در انتهای بازار عربان قرار دارد و در سال 1025 هجری قمری بنا شده و به دلیل ویژگی منحصر بفرد خود به «حمام اسرارآمیز» مشهور شده و فعلاً در حال مرمت است.

بهزاد ادامه داد: از دیگر حمام های صفوی در اصفهان «حمام دردشت» یا «حمام آقا مؤمن» یا «حمام زیر بازارچه» که در بازارچه تاریخی دردشت قرار دارد و توسط آقا مؤمن برادر آقانور در زمان شاه عباس دوم ساخته شده و وقف مسجد آقا نور شده است و فعلاً به منظور برنامه های فرهنگی هنری استفاده می شود. «حمام درب امام» که در کنار آستانه امامزادگان درب امام در محله سنبلستان قرار دارد. «حمام جلفا» (شاهریمانیان) که در میدان تاریخی جلفا قرار دارد و تغییر کاربری داده و مربوط به اقلیتهای دینی مسیحی است. «حمام پنجشنبه دین» نیز که در محله جویباره اصفهان قرار دارد و مربوط به اقلیتهای دینی کلیمی بوده و قرار است مرمت شود.

این معمارزاده گفت: «حمام آقاجان بیک»، «حمام زینب بیگم»، «حمام حاج محمدعلی»، «حمام سرلت»، «حمام قاسم خان» همگی در محله کوشک و حمام های «میرزا اشرف»، «محمد کریم بیک»، «تیمور بیک»، «میر قاسم بیک»، «حمام عباسی» و «حمام اسفندیار بیک» در محله خواجوی اصفهان و «حمام خواجه ها» در پشت مطبخ، «حمام مسجد شاه»، «حمام بیگدلی» در شمال شرقی و «حمام شیخ لطف الله» در ضلع شرقی میدان نقش جهان، «حمام ذوالفقار»، «الله بیک» یا «محب علی بیک»، «ساروتقی»، «میرزا امین»، «گود» و «سنگ تراشان» در بازار اصفهان و...از دیگر حمام های دوره صفویه در اصفهان هستند که فعلاً تخریب شده و اثری از آنها نیست.

او همچنین به «حمام گنجعلی خان کرمان» (1020 هجری قمری)، «حمام گردشت جلفا» و «حمام فین کاشان» به عنوان حمام های دیگر نقاط ایران در دوره صفویه اشاره کرد که هنوز پابرجا هستند.

بهزاد سپس توضیح داد: از دوران زندیه نیز حمام های «رهنان اصفهان» و «خان کاشان» هنوز پابرجاست. در دوران قاجاریه نیز تعداد حمام های اصفهان به 82 عدد کاهش یافت و هم اکنون نیز تعدادی از آنها از جمله «حمام جنت»، «حمام حق وردی»، «حاج بنان» و «حمام سروش» و...دایر است اما از جمله حمام هایی که در ایران و از دوره قاجاریه به جای مانده است نیز میتوان به این موارد اشاره کرد؛

«حمام آقا نقی اردبیل» (1297 هجری قمری) که بر روی حمام بسیار قدیمی بنا شد، «حمام نوبر تبریز»، «حمام گلشن لاهیجان» مربوط به زمان فتحعلی شاه قاجار، «حمام آقا تراب نهاوند» (1388 هجری قمری) که آهک بری های آن در زمان پهلوی اول انجام شد، «حمام وکیل کرمان» (1280 هجری قمری) که توسط مؤتمن السلطان وکیل الملک محمد اسماعیل نوری ساخته شد، «حمام محتشم کاشان» در اواخر دوره قاجاریه یا اوایل دوره پهلوی ساخته شد، «حمام چهار فصل اراک» که 4 حمام است، «حمام خان یزد» (1213 هجری قمری)، «حمام گلشن یزد» دوره فتحعلی شاه قاجار و همچنین «حمام گله داری بندرعباس» که بین سالهای 1300 تا 1310 در دوره پهلوی ساخته شد.

این پژوهشگر معماری ایرانی با اشاره به وجود حمام های خصوصی در اصفهان تصریح کرد: بعضی از متمولین، ثروتمندان، روحانیون، سلاطین، شاهزاده ها، درباریان، امام جمعه ها در منازل خود حمام خصوصی داشتند که با تزئینات خاصی و بنا بر سلیقه مالک طراحی و ساخته میشد و آب این حمام ها از طریق چاه تأمین میشد و بسیار تمیز و زلال بود. برای گرم کردن آب آنها نیز از چوب و هیزم استفاده میشد که به این حمام ها (حمام سرخانه) گفته میشد. نمونه ای از این حمام ها در منزل صدر انارکی در محله شهشهان اصفهان تا 3 دهه قبل پابرجا بود و من از نزدیک آن را دیده بودم.

او درباره حمام های عمومی نیز توضیح داد: این نوع حمام ها که مورد بحث ما است و بیشتر مردم. از آنها استفاده می کردند با توجه به امکانات مالک یا واقف و محل قرارگیری شهر یا روستا و معماران و سازندگان از نظر وسعت، سبک و مصالح معماری به 3 نوع عالی، متوسط و معمولی تقسیم می شدند اما ازنظر نقشه معماری و اسلوب چینش فضاها دارای قسمتهای مشخص، مشترک و معینی بودند که در ادامه به آنها می پردازم. نکته حائز اهمیت این است که چون حمام ها یکی از بناهای عام المنفعه به شمار می رفت، خیرین (چه شخصی و چه دولتی) در ساختن آنها کوشا بودند و از یکدیگر سبقت می گرفتند و آن را از جزو خیرات و مبرات می دانستند و اکثر آنها وقف میشد

این معمارزاده اصفهانی با بیان اینکه حمام در گذشته فقط محل استحمام نبود، ساختار طراحی معماری حمام ها را بر این اصول استوار دانست: اصل اول صرفه جویی در مصرف انرژی بود؛ به این لحاظ سعی می کردند حمام ها را تا جایی که امکان داشت در ارتفاعی کمتر از کف اصلی ایجاد کنند تا از این طریق بتوانند به صورت طبیعی محیط حمام را گرم یا سرد کنند. اصل دوم رعایت مسائل اعتقادی و بهداشتی است، به این دلیل که استفاده از آب غصبی جایز نیست حتی اگر حمام در کنار قنات یا مادی هم بود چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می کردند و کلیه مسائل اعتقادی و بهداشت دینی (نجس و پاکی) در طراحی حمام ها موردنظر قرار میگرفت.

بهزاد در توضیح سایر اصول نیز بیان کرد: روابط مستقل استفاده کنندگان، اصل سوم در طراحی معماری حمام ها به شمار می رفت، بطوریکه ضمن رعایت روابط زنان و مردان بدین طریق که حتی اگر حمام زنانه و مردانه در کنار یکدیگر و متصل به هم ساخته میشد و بعضاً با یک گلخن، حتما درب آنها در دو گذر متفاوت و به دور از یکدیگر طراحی و نصب میشد و از لحاظ افراد شاغل در حمام نیز به نحوی طراحی میشد که کارکنان و کارگران حمام از دربهای متفاوتی غیر از دربهای مشتریان رفت و آمد داشتند. اصل چهارم نیز صرفه جویی در مصرف آب بود و تا آنجا که امکان داشت کمتر آب را به فاضلاب که بعضاً همان منجلاب ها بود، هدایت می کردند.

او ادامه داد: استفاده از نور طبیعی اصل پنجم بود و در روشن کردن فضاهای حمام در طول روز از نورگیرهای سقفی استفاده میشد. همچنین اصل ششم، نظم شکل درونی فضاها بود بطوریکه در طراحی فضاهای حمام ها نظم شکل درونی فضاها جلوه خاص دارد و کلیه فضاهای حمام از کوچک و بزرگ علیرغم شکل نامنظم و غیر هندسی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش خورده می درخشند و دلربایی می کنند.

این پژوهشگر معماری ایرانی گفت: در مسافرت هایی که به شهرهای بغداد، دمشق، بصره، کربلا و نیشابور داشتم، تقریباً این اصول با اندکی تفاوت در طراحی حمام های این شهرها رعایت شده بود و تنها تفاوت آنها در استفاده از خوراکی ها و حلویات و استعمال دخانیات و خصوصاً قلیان های تزئین شده در حمام های بغداد و دمشق و در سربینه آنها بود.