دستکندهای پنهان ایران یک پدیده گردشگری را به مخاطبش معرفی می کند

ایلنا/ براساس گزارشات منتشر گشته، دستکندهای پنهان ایران یک پدیده گردشگری را به مخاطبش معرفی می کند.

مجموعه مستند «دستکندهای پنهان ایران» که در ماه جاری از شبکه مستند پخش شد، به معرفی «نوش آباد در کاشان»، «دژمنده در زنجان»، «ارزانفود در همدان»، «سامن در همدان»، «کردعلیا در اصفهان» و «رباط آغاج در خمین» پرداخته و می کوشد شرایط جغرافیایی و تاریخی و مردم شناسی این آثار را بررسی کند.

این مجموعه مستند به تهیه کنندگی و کارگردانی جمال اسکویی از معدود آثار نمایشی است که شهرهای زیرزمینی باستانی در ایران را معرفی می کند و با نگاهی تاریخی کارکرد این شهرها را مورد بررسی قرار می دهد. سفر به شهرهای زیرزمینی با مستند «دستکندهای پنهان ایران» می تواند سفری جالب توجه به دل تاریخ باشد و با توجه به اینکه شاید بسیاری از مخاطبان خبری از وجود این شهرها نداشته باشند، این مجموعه می تواند دریچه جدیدی از زندگی ایرانیان در گذشته را به مخاطب خود معرفی کند.

با جمال اسکویی پیرامون اینکه دستکندهای پنهان ایران یک پدیده گردشگری را به مخاطبش معرفی می کند، گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح این گفتگو را می خوانید:

فرآیند شکل گیری ایده ساخت مجموعه «دستکندهای پنهان ایران» چگونه صورت گرفت و با چه دغدغه ای به سراغ این موضوع رفتید؟

حدود 8 یا 9 سال پیش بود که به کاشان رفته بودم و آنجا متوجه شدم شهری زیرزمینی به نام نوش آباد وجود دارد و می شود آنجا را بازبینی کرد. وقتی به این شهر زیرزمینی رفتم متوجه شدم که می شود درباره این موضوع مستند ساخت و تحقیق کردم و متوجه شدم که چند اثر در حد معرفی هم درباره شهرهای زیرزمینی ساخته شده است.

تحقیقاتم را شروع کردم و به صورت میدانی و اینترنتی این موضوع را پیگیری کردم و دیدم که علاوه بر نوش آباد کاشان در چند جای دیگر کشور هم این شهرهای زیرزمینی پیدا شده اند که در باستان شناسی آنها را به عنوان دستکند می شناسند. طی تحقیقاتی که داشتم متوجه شدم که در زنجان، همدان، اصفهان و چند شهر دیگر این دستکندها موجود است.

پیشنهاد ساخت این مجموعه را با دوستان در شبکه مستند مطرح کردیم و دوستان در وهله اول مخالفت کردند اما در جلساتی که داشتیم به اهمیت معرفی این مکانهای باستانی و جذابیت موضوع تأکید کردم و دوستان نیز متقاعد شدند که از ساخت این مجموعه حمایت کنند.

برای من معرفی این پدیده های باستانی بسیار مهم بود، چرا که فضاهای باستانی بسیاری وجود دارد که متأسفانه به خوبی معرفی نشده اند و افراد زیادی از آنها اطلاع ندارند. من به این نیت به سراغ این سوژه رفتم که دستکندها را به عنوان یک جاذبه گردشگری به مخاطبان معرفی کنم. در زمان تحقیق و پژوهش ما سعی داشتیم هر آنچه که امکان دارد را در این مجموعه بیان کنیم. حتی در زنجان هم فضا برای ورود به دستکند فراهم شده بود اما به دلیل اینکه در برخی نقاط ریزش هایی صورت گرفته بود برای احتیاط از ورود به آن جلوگیری شده بود.

آیا تعداد دستکندهای ایران به همان اندازه ای است که در این مجموعه مستند معرفی می شود؟

تا آن روز که ساخت این مجموعه انجام میشد به همین اندازه بود اما شاید بعد از آن دستکندی در کشور کشف شده باشد. البته به تازگی متوجه شده ام که جایی در خمین هم وجود دارد که یک دستکند در آنجا کشف شده و کارشناسان در آن مشغول کار هستند و دیگر نمی دانم که در نقاط دیگر کشور پس از ساخت این مجموعه دستکندی کشف شده است یا خیر.

با توجه به اطلاعاتی که در این مجموعه مستند ارائه می شود، آیا میتوان دستکند را بطور کل یک پدیده باستانی دانست که به تازگی کشف شده است؟

بله، از زمان کشف اولین دستکند در ایران زمان زیادی نمیگذرد اما در منطقه ای مثل کرد علیا که امروز به عنوان نجف آباد آن منطقه را می شناسیم سالها مردم این منطقه را کشف کرده بودند و حتی در بخش هایی از آن تغییر کاربری ایجاد کرده بودند و به عنوان مثال از بخش هایی از شهر زیرزمینی کشف شده در این منطقه به عنوان محلی برای نگهداری دام در فصل سرد زمستان استفاده می کردند یا یک نفر بخشی از دستکند را برای خود دیوارچینی کرده بود و استفاده دیگری از آن می کرد. در واقع این مکان باستانی بین مردم روستا تقسیم شده بود و کسی از اهمیت باستانی آن باخبر نبود.

به تازگی این دستکندها تحت مراقبت وزارتخانه میراث فرهنگی قرار گرفته اند. این شهرهای باستانی معمولاً تصادفی کشف شده اند به عنوان مثال در همدان جایی که شرکت مخابرات و برق مشغول کار بوده، بیل مکانیکی به قسمتی برخورد می کند که به نظر می رسد یک سقف است، سقف فرو می ریزد و بطور تصادفی شهر زیرزمینی کشف می شود و پس از آن کارشناسان میراث فرهنگی به بررسی آن منطقه می پردازند.

یکی از کارکردهای مستندهای باستان شناسی، معرفی مناطق باستانی برای معرفی جنبه های گردشگری یک منطقه است. آیا «دستکندهای پنهان ایران» می تواند چنین کارکردی داشته باشد؟

بله، تقریباً همه دستکندهایی که در این مجموعه معرفی می شوند برای بازدید گردشگران در دسترس هستند و به ویژگی و کاربری گردشگری رسیده اند.

بسیاری از مردم علاقه دارند که از آثار تاریخی دیدن کنند و وقتی کسی وارد یک دستکند می شود باید چندین متر زیر زمین برود و از راهروهای تاریک و باریک عبور کند. این فضای وهم انگیز برای هر کسی جذابیت دارد و فکر می کنم اگر معرفی خوبی صورت بگیرد قطعاً دستکندها می توانند مکان های پربازدیدی برای توریست ها باشند. در این دستکندها مسیر ورود به این فضا از چاه بوده ولی برای راحت بودن توریست ها مسیری درست شده است که وارد این شهر زیر زمینی شوند.

چرا در ابتدا شبکه مستند از ساخت مجموعه «دستکندهای پنهان ایران» حمایت نکرد؟

شبکه های مختلف سیما یکسری تولیدات را که درباره برخی مسائل است به خود نهادهای مربوطه واگذار کرده اند. مثلاً اگر شما بخواهید مستندی با موضوع برق بسازید، صدا و سیما از شما می خواهد که برای ساخت این اثر به سازمان یا وزارتخانه مربوطه مراجعه کنید و وقتی شما به این نهاد مربوطه مراجعه می کنید معمولاً با این جمله روبرو می شوید که ما بودجه بسیار محدودی داریم و نمی توانیم برای ساخت مستند هزینه کنیم.

صدا و سیما هم بودجه اندکی دارد و اگر شما بتوانید شورای سیما را متقاعد کنید انرژی بسیاری از شما صرف شده است، چرا که در سالهای اخیر شوراها سخت گیرتر هم شده اند. معمولاً شبکه های مختلف از تولیدکنندگان آثار می خواهند در مورد موضوعاتی که خودشان مدنظر دارند اثر تولید کنند و این واقعاً یک امتیاز منفی برای تلویزیون و شبکه های تلویزیونی ما است.

اینکه تلویزیونی مجموعه ای از موضوعات را تهیه کند و از مستندسازها بخواهد که فقط در این زمینه ها کار کنند قطعاً ما را از واقعیت های جامعه دور می کند. وقتی تلویزیون یک سری سوژه و موضوع انتخاب می کند احتمالاً در بین آن سوژه ها و موضوعات واقعیت ها چندان مورد توجه نیستند و این باعث می شود که بین مخاطب و تلویزیون فاصله ایجاد شود.

یعنی علاوه بر تلویزیون، نهادهای مربوط به میراث باستانی نیز با شما همکاری نکردند؟

بودجه میراث فرهنگی به خودی خود بسیار محدود است و اگر من بخواهم به این سوژه بپردازم باید به سفارشات و تبلیغات وزارت میراث فرهنگی هم توجه داشته باشم. از طرفی محیط زیست هم به همین شکل است و بودجه ای برای تولید مستند ندارد.

به نظر من وظیفه تلویزیون است که از ساخت مستند در موضوعات مختلف حمایت کند. اگر ما برای پرداختن به موضوعات مختلف به نهاد مربوطه مراجعه کنیم طبیعی است که وزارتخانه تمایل به تبلیغ عملکرد خود دارد و در این شرایط چگونه می شود عملکرد آن نهاد که خودش بودجه ساخت مستند را فراهم کرده، مورد انتقاد قرار داد؟ این کار خود نوعی جلوگیری از نقد کردن است و فقط تلویزیون است که باید از نگاه ها و نظرات مختلف حمایت کند.

متأسفانه به همین دلایل است که مستندسازی ما از واقعیت ها فاصله گرفته است، در حوزه مستند اجتماعی هم ما از واقعیت های جامعه فاصله گرفته ایم و این فاصله گرفتن از واقعیت به فاصله گرفتن مخاطب از تلویزیون منجر خواهد شد. در این رقابت طبیعی است که تلویزیون در برابر شبکه های ماهواره ای حرفی برای گفتن نداشته باشد. تلویزیون و نهادهای مختلف برای جلب نظر مخاطب باید واقعیت ها را بپذیرند و به تولیدکنندگان آثار اجازه دهند که واقعیت ها بیان شوند.

آیا در «دستکندهای پنهان ایران» با موردی مواجه شدید که اجازه پرداختن به آن وجود نداشته باشد؟

تنها بخشی که می توانم عنوان کنم به اتفاقی بود که در نوش آباد رخ داده بود. خیلی از مناطق فاضلاب شهری ندارند و از آنجا که دستکندها در زیرزمین هستند چاه های فاضلاب به دستکندها ورود کرده بودند و در برخی نقاط به این مناطق باستانی آسیب وارد شده بود.

اگر ما می خواستیم به این موضوع ورود کنیم، وزارت میراث فرهنگی هم از کمبود بودجه و عدم امکان رسیدگی به این موضوع می گفت. در واقع مشخص است که کمبود بودجه به یکسری از آثار تاریخی ما آسیب می زند و البته ما در این مجموعه به این موضوع تا حدی پرداخته ایم و بطور کل موضوعی نبود که آن را به دلیل محدودیت ها کاملاً کنار بگذاریم.