جهانی شده ها و جامانده های میراث در سال 1401 کدامند؟

ایسنا/ بدنبال آخرین خبرهای واصله، این پرسش مطرح می گردد که جهانی شده ها و جامانده های میراث در سال 1401 کدامند؟

پرونده «شب یلدا/ چله» پس از نزدیک به یک دهه معطلی به عنوان نوزدهمین میراث ناملموس ایران مشترک با افغانستان در یونسکو سرانجام ثبت جهانی شد. پرونده «یلدا» از سال 1393 برای ثبت میراث ناملموس چند ملیتی در یونسکو به اشتراک گذاشته شد اما در طول این سالها هیچ کشوری مشارکت در این پرونده را نپذیرفت تا سرانجام این پرونده مشترک با افعانستان به یونسکو ارائه شد.

«شب یلدا» تنها پرونده ثبتی ایران در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو در سال 1401 نبود؛ «سوزن دوزی ترکمن/ ترکمن دوزی» (مشترک با ترکمنستان)، «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» (مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) و «مهارت ساختن و نواختن ساز عود» (مشترک بین ایران و سوریه) در هفدهمین کمیته بین دولتها برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو که در مراکش برگزار شد نیز به ثبت رسیدند.

با وجود این موفقیت، اما دو پرونده دیگر ایران به نامهای «هنر ساختن و نواختن رباب» (مشترک با تاجیکستان و ازبکستان)، «جشن مهرگان» (مشترک با تاجیکستان) از این اجلاس یونسکو ناکام ماندند و ریفر (برگشت و قابل طرح در اجلاس بعدی) شدند.

آتوسا مومنی، سرپرست مرکز مطالعات منطقه ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی زیر نظر یونسکو دلیل این ریفر شدن را این گونه توضیح داده بود: درباره ریفر شدن پرونده «رُباب» این اتفاق افتاد که اطلاعات کشورهای مشارکت کرده (تاجیکستان و ازبکستان) کافی و به اندازه اطلاعات ارائه شده از سوی ایران نبود. از طرفی، ما اجازه نداریم از سوی آن کشورها اطلاعات ناکافی در بخش آنها را بنویسیم و اگر این کار را انجام دهیم، آن کشورها می توانند اعتراض کنند. حتی اگر نقطه یا ویرگولی را در بخش مربوط به محتوای کشور دیگر تغییر دهیم، می توانند علیه ما شکایت کنند، این محدودیت ها در قوانین یونسکو وجود دارد.

او درباره برگشت دادن پرونده «مهرگان» نیز گفته بود: بار اولی که ثبت نشد، ماجرا از این قرار بود که پرونده ارائه نشد تا کشورهای دیگر هم فرصت پیوستن به آن را داشته باشند و سهمیه آن باطل نشود. درباره ریفر شدن این پرونده در اجلاس 2022 هم چون اطلاعات بخش تاجیکستان ناقص بود، چنین اتفاقی رخ داد. ایران درباره مناطقی که مهرگان در آن برگزار می شود، اطلاعات کافی را ارائه داده است.

بنابر اطلاعاتی که خبرگزاری از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دریافت کرده است، اکنون نقص های دو پرونده «هنر ساختن و نواختن رباب» و «مهرگان» رفع شده و فروردین 1402 به یونسکو ارسال خواهد شد تا برای ثبت در اجلاس سال 2024 (1403 هجری شمسی) یونسکو مورد ارزیابی قرار گیرند.

ایران برای اجلاس سال 2023 چهار پرونده را برای ثبت در فهرست جهانی میراث ناملموس به یونسکو ارسال کرده است. یونسکو برای ثبت پرونده های ناملموس سه فهرست دارد؛ فهرست معرف، فهرست آثار در خطر و فهرست اقدامات پاسدارانه خوب. به این ترتیب «برنامه ملی زیارت رضوی» در فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو برای ارتقای میزبانی زوار رضوی با هدف ترویج احترام متقابل میان جوامع و گروههای مختلف، «هنر تذهیب» (مشترک با ترکیه، ازبکستان، تاجیکستان و آذربایجان) و «افطاری و سنت های اجتماعی و فرهنگی وابسته آن» (مشترک با آذربایجان، ترکیه و ازبکستان) و «جشن سده» (مشترک با تاجیکستان) در فهرست معرف قرار خواهند گرفت.

ایران همچنین شماری از بناها و آثار تاریخی خود را در فهرست آثار ملموس یونسکو به ثبت رسانده است اما در سال 1401 به این دلیل که اجلاس یونسکو قرار بود در کشور روسیه برگزار شود و به دلیل مسائل بین المللی این کشور به دنبال جنگ با اوکراین این اجلاس لغو شد و هیچ کشوری در سال 2022 نتوانست اثر تاریخی را در فهرست یونسکو به ثبت برساند. با این حال سهمیه کشورها حفظ و قرار بر این شد که در اجلاس سال 2023 دو پرونده برای ثبت ارائه شود. ایران نیز در اجلاس سال 1402 پرونده های «کاروانسراهای ایران» که قرار بود در اجلاس 2022 بررسی شود و «منظر فرهنگی شهر ماسوله» را مطرح خواهد کرد. از سویی، قرار است در اجلاس امسال جنگل های دیزمار به پرونده جهانی جنگل های هیرکانی الحاق شود.

همچنین پرونده «منظر تاریخی، شهری هگمتانه تا همدان» از دیگر پرونده هایی است که بهمن سال 1401 به یونسکو ارسال شده و قرار است در شهریور 1402 مورد ارزیابی کارشناس های یونسکو قرار گیرد و در سال 1403 برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو ارائه شود.

ثبت جهانی هگمتانه در فهرست یونسکو نیز چند سالی است که رویای همدان و ایران بوده تا جایی که یک جانباز 65 درصد برای رساندن این پیام از هگمتانه تا پاسارگاد را رکاب زد، اما همیشه چالش هایی برای این محوطه تاریخی وجود داشته که ثبت جهانی آن را تحت شعاع قرار می داده است. آسفالت کردن جنوب غربی این محوطه تاریخی، اقدامی که به دنبال اجرایی کردن «طرح پیاده راه کردن شش خیابان تاریخی همدان با مرکزیت میدان امام (ره)» انجام شد و نه تنها مفید نبود بلکه آسیب های جبران ناپذیری را به این محوطه وارد کرد، به یکی از نگرانی های بزرگ برای به خطر اندختن موقعیت پرونده هگمتانه تبدیل شد اما این تمام ماجرا نبود و همیشه عواملی برای تهدید ثبت جهانی آن وجود داشت.

سرانجام سال 1399 تصمیم گرفته شد به جای ثبت محوط تاریخی هگمتانه، «منظر تاریخی، شهری هگمتانه تا همدان» برای پیشنهاد ثبت در یونسکو ارائه شود و در طول یک سال گذشته این اقدام در دستور کار قرار گرفته است.

با این حال همچنان موانع و خطرهایی برای ثبت منظر تاریخی هگمتانه و همدان وجود داشته بطوریکه در خرداد سال 1401 گفته شد پارکینگ های سینا و آقاجانی بیگ دو عامل منفی در بافت تاریخی همدان محسوب می شوند و پرونده ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه تا همدان را به خطر انداخته اند یا حاشیه هایی از بانک ملی شعبه میدان از جمله نصب کرکره برقی بر جداره های این بانک و رنگ آمیزی غیرمتعارف بر جداره خبرساز شد. البته در طول این سالها قولهایی برای رفع موانع ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه داده شده که هنوز خبری از عملی شدن آنها شنیده نمی شود.

ثبت «منظر فرهنگی شهر ماسوله» از گزینه های در نوبت ثبت در فهرست یونسکو در سال 1402 است. زمزمه های جهانی شدن ماسوله نیز از دهه 80 مطرح شد اما این شهر تاریخی و گردشگرپذیر با مانع هایی از جمله نبود مدیریت یکپارچه شهری و وجود 11 ساختمان اداره برق، آب و فاضلاب، مخابرات، هواشناسی، تعاونی صنایع دستی، درمانگاه، دو واحد تجاری، دو واحد مسکونی در حریم فضای سبز برای ثبت مواجه بود که باید از میان برداشته می شدند.

در نهایت ارزیابان یونسکو مهر 1401 ماسوله را زیر ذره بین کارشناسی خود بردند و مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان بازدید ارزیاب های یونسکو از ماسوله را رضایت بخش توصیف کرد و گفت که ثبت جهانی ماسوله به نتیجه نهایی گزارش ارزیاب های یونسکو منوط است. تمام موانع ثبت جهانی ماسوله برطرف شده و در صورت تایید کمیسیون یونسکو در سال 2023 ثبت جهانی می شود.

«مجموعه کاروانسرهای ایرانی» یکی دیگر از پرونده های در انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال 1402 است که قرار بود سال گذشته بررسی شود اما اجلاس یونسکو برگزار نشد. به گفته مشاور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، 56 کاروانسرا با قدمتی از دوره ساسانی تا دوره قاجار در 24 استان در فهرست کاروانسراهای ایرانی قرار دارند که مورد بازدید ارزیابان یونسکو قرار گرفته اند و قرار است در اجلاس بعدی یونسکو در آذر 1402 بررسی شوند.

پیرامون اینکه جهانی شده ها و جامانده های میراث در سال 1401 کدامند؟ باید بدانید که فهرست کارونسراهای ایران که برای ثبت جهانی معرفی شده به این شرح است:

• کاروانسرای شاه عباسی در گردنه صائین شهرستان نیر در اردبیل
• کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین
• کاروانسرای نیستانک در شهرستان نائین
• کاروانسرای کوهپایه
• کاروانسرای شیخ علی خان زنگنه
• کاروانسرای گز
• کاروانسرای مهیار
• کاروانسرای امین آباد
• کاروانسرای گبری
• کاروانسرای مرنجاب
• کاروانسرای ایزدخواست
• کاروانسرای یام مرند
• کاروانسرای خواجه نظر در جلفا
• کاروانسرای جمال آباد در میانه
• کاروانسرای گویجه بئل در مسیر اهر
• کاروانسرای شاه عباسی قطور خوی
• کاروانسرای بیستون
• کاروانسرای آهوان
• کاروانسرای میامی
• کاروانسرای میان دشت
• کاروانسرای عباس آباد
• کاروانسرای قصر بهرام در گرمسار
• کاروانسرای زین الدین
• کاروانسرای خرانق
• و...