بخشی از عناصر مذهبی فرهنگی سیاسی اجتماعی جامعه ایرانی در بافت تاریخی شیراز نهادینه شد

ایرنا/ براساس خبرهای واصله، بخشی از عناصر مذهبی فرهنگی سیاسی اجتماعی جامعه ایرانی در بافت تاریخی شیراز نهادینه شد.

نهادهای سیاسی، حاکمیتی، مذهبی در آنجا شکل گرفته که تمام آنها در طی تاریخ بر هنر، ادبیات و مذهب تاریخ ایران تاثیرگذار بوده اند.

شیراز خود میراث دار شهرهای باستان است و از طرفی مامن و خاستگاه هنر، مذهب و ادبیات ایران عصر اسلامی است. لذا، پیش از درک مفهوم شکل گیری نهادینه شدن نهادهای قانونی، مذهبی، شرعی و سنت های ایرانی، اسلامی و شیرازی نمیتوان با دیدگاه توسعه محور مدرن به دنبال توسعه شهری بافت تاریخی بود.

بافت تاریخی شیراز همانند بافت تاریخی بسیاری از شهرهای کهن ایران زمین و سایر تمدن های گذشته در این جهان پهناور اهمیت تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هویتی دارد. در مساله حفاظت و حراست از بافت های تاریخی شهرهای کهن جهان تردید و شک وجود ندارد.

اینکه بافت تاریخی شهر شیراز مرتبط با یک مجموعه بزرگ اعتقادی مذهبی نظیر مسجد عتیق شیراز، سید علاء الدین حسین، مدرسه ملاصدرا و .... شکل گرفته و این شهر شهره به حافظ و سعدی است، جایگاه آن را برای کشور ایران متمایز می کند. لذا بدیهی است که هر نوع برنامه توسعه در آن با دقت و ظرافت باید انجام شود. حساسیت بافت تاریخی شیراز را باید در مرحله پیشگیری درمان کرد و هر نوع دیدگاه توسعه ای باید در چارچوب توسعه پایدار میراث فرهنگی برای این شهر برنامه ریزی شود.

شهر شیراز حداقل طی یک هزاره و نیم بخشی از تاریخ ایران عصر اسلامی را رقم زده است.

نقش این شهر تاریخی در مذهب، ادبیات و فلسفه شهره آسیا و جهان مدرن است. این شهر میراث دار و یادگار شهرهای تاریخی است.

این شهر جانشین تخت جمشید است و میراث بزرگی از آیین ها و میراث معنوی عصر باستان را در خود جای داد. با نام و نشان این شهر در کتب تاریخی از دوره های صفاری، سلجوقی، غزنوی، ایلخانی، آل مظفر، تیموری، صفوی، زندیه و قاجاریه و... آشنا هستیم اما آیا به همان نسبت که در کتابهای تاریخی با نام و نشان این شهر آشنا هستیم به همین میزان میراث باستان شناسی از این دوره ها دراین شهر بجای مانده یا مستندنگاری شده است؟ پرسشی که مطرح می شود راهکار آن مطالعات باستان شناسی شهری برای شهر شیراز است.

ابن شهر طی یکصد سال اخیر به شدت آسیب دیده و میراث باستان شناسی شهر شیراز متلاشی شده است.

دروازه های شهر شیراز از دوره زندیه و قاجاریه و میدان بزرگ مرکزی شهر که مانند میدان نقش جهان اصفهان بود در ساخت و سازهای دوره پهلوی از بین رفتند. انسجام و اصالت میراث زندیه شهر از هم فروپاشیده شد و درک معنایی شهر بین بازار، ارگ کریمخانی، مسجد وکیل، دیوانخانه با وجود تلاشهای چند ده اخیر از بین رفته است.

با ساخت و سازها بی رویه به نام توسعه سردر زیبای مدرسه ملاصدرا گم شده و این شاهکار عصر صفوی بی نام و نشان باقی مانده است.

روابط منسجم و اصالت بخش مسجد عتیق، حرم شاهچراغ به عنوان هسته آغازین شهر و نسبتش با مسجد نو و مجموعه های وابسته با آن در سده های میانه اسلامی غیر قابل درک شده و به همین نسبت مدرسه خان نسبتی با عناصر پیرامونی خود ندارد.

میراث دوره متاخر عصر اسلامی به ویژه دهها اثر دوره زندیه را چگونه میتوان با میراث عصر میانه و آغازین اسلامی مربوط دانست و درک کرد؟

همه این دخالت ها در بافت تاریخی شهر شیراز به نام خدمت به آثار، خدمت به مردم و شهر شیراز طی یک قرن اخیر انجام شده است.

نتیجه خدمت عدم درک مفهوم و مبانی معرفتی میراث فرهنگی شد یعنی همان آرمان جامعه ایرانی که میتوانست بافت تاریخی شهر شیراز را به عنوان یک اصالت مذهبی فرهنگی در قالب یک مفهوم ارائه نماید گم شد.
نوسازی ها عملا ارتباط معنوی نسل جوان و آینده را با مساجد و مدارس تاریخی و پیوند با بقاع متبرکه در بافت تاریخی شهر شیراز با رویکرد هویتی و معنوی بسیار سخت ساخته است. بجای اینکه در مسیر ورود به مجموعه شاهچراغ (ع) شاهد چند مرحله تاریخی از میراث گرانبهای گذشته باشیم و آثار تاریخی در موزه ها و سایت موزه های شبانه دارای نورپردازی باشند و بافت و ریشه های میراثی شهر تاریخی شیراز را در مسیرهای گردشگری محورهای حرم با کاوش های باستان شناسی به مردم نشان دهیم به هر دلیل و عنوانی تخریب شدند. مدارک باستان شناسی از بین رفت و نتوانستیم آنها را نگه داریم.

جدا کردن فضاهای تاریخی پیرامون حرم و ساخت ساختمان های جدید پیرامون یک بنای مقدس بیشتر گرایش به جهان مدرن امروز را نشان می دهد و ما را از معنویت گذشته دور می کند.

در این مرحله تنها راهکار مطالعات باستان شناسی شهری است که می تواند لایه های باستان شناسی و تاریخی یک هزاره و نیم از عصر اسلامی را برای نسل امروز و آینده به نمایش بگذارد.

در زیر سطح این خانه هایی که در ظاهر فرسوده یا تاریخی هستند صدها اثر باستانی دیگر وجود دارد در حقیقت بافت مرکزی شهر شیراز خود یک محوطه تاریخی و یک بافت باستان شناسی نیازمند مطالعه است.

مطالعات باستان شناسی شهری به ما خواهد گفت شهر شیراز چگونه شکل گرفته است، چه بخش هایی از آن لازم است حفظ شود، چگونه میتوان اهداف و ایده های شکل گیری حرم احمد بن موسی (ع) را با مجموعه های وابسته به آن برای نسل امروز معنا بخشید، درک بصری و مفهومی الگوهای توسعه پایدار میراث فرهنگی در سومین حرم اهل بیت چگونه و با اتکا به کدام میراث قابل تبیین است، سایت موزه های شهری پیرامون حرم چگونه می تواند به درک مفهوم تاریخی و تقدس حرمین کمک کند، انسجام و اصالت بین عناصر وابسته بهم در محدوده بافت تاریخی شهر شیراز چگونه قابل تعریف و اجرا است، احیای خانه های فرسوده با همان سبک و سیاق تاریخی با چه نوع کاربری هایی می تواند ما را به هویت تاریخی پایدار در جهان ناپایدار امروز برساند.

بنابراین پیش از مطالعه و تشخیص نمیتوان برای توسعه با هدف خدمت به سرعت گام برداشت.

امروز بجای دنبال کردن مساله توسعه مدرن در این بافت تاریخی ارزشمند باید به دنبال ثبت میراث جهانی شهر شیراز بود، زیرا شیراز شایسته ثبت جهانی است.

پس از ثبت جهانی است که مساله توسعه پایدار شهر شیراز با رویکرد گردشگری مذهبی و فرهنگی میتوان نهادینه کرد و از آن به عنوان یک ثروت فرهنگی تاریخی برای همه مردم مورد بهره برداری قرار داد.

راههای رسیدن به ثروت ساخت و سازهای بی رویه، ساخت خیابانهای متعدد، تغییر کاربری های غیر مرتبط و فروش نیست.

راههای رسیدن به ثروت در شهرهای تاریخی ثبت جهانی و توسعه پایدار میراث فرهنگی و گردشگری است.

این گنجینه بی نظیر در زمانی قابل درک و فهم معاصر است که به روزگار شهرهای آسیائی یعنی زمانی که آسیا جهان بود رجوع کنیم.

رقیب شیراز سمرقند و بخارا، هرات و غزنه، تبریز و اصفهان و مشهد بود، شهرهایی که روزگاری پایتخت های مکاتب هنری فرهنگی جهان اسلام بودند و امروز هم شیراز شهره آفاق و انفاس است.

شیراز و مردم شهر شیراز یک شهر ویژه در دید مردم ایران، آسیا و جهان است. شیراز امید مردم به زندگی است. ظرفیت های تاریخی، مذهبی، طبیعی و سلامت در شهر شیراز برای توسعه پایدار گردشگری و ایجاد فرصت های بزرگ گردشگری برای همه مردم ایران و جهان مناسب و کافی است.

در طرح آمایش سرزمین این شهر با کارکرد گردشگری باید ویژه دید و برای آن برنامه ریزی کرد. باغ ها و خانه های زیبای شیراز، گنبدهای فیروزه ای و سردرهای زیبای سرتاسر مزین کاشیکاری شده در هر گوشه این شهر هویداست، در آن گوشه شهر از تشرف معنوی دارالمصحف و حرم بیرون میایید و به سعدی و حافظ روانه می شوید.

اگر فرصت داشته باشید، به تخت جمشید و پاسارگاد می روید و از ویرانه های شهرهای کهن ایران زمین بازدید می کنید.

در کجای این جهان هستی با این همه تاریخ و تمدن مواجه می شویم که این چنین ایرانیان را به شوق حیات هستی سرمست و زنده نگهدارد.

به واقعیت باید فارس و شیراز در تمام برنامه های توسعه پایدار با رویکرد گردشگری ویژه منطقه هخامنشی، منطقه ویژه ساسانی فارس و منطقه ویژه شیراز به عنوان شیرازه فرهنگ و هنر تمدن ایران زمین و سومین حرم اهل بیت (ع) در راس برنامه آمایش سرزمین ایران قرار گیرد تا بتوان به عظمت ارزشهای جغرافیای تاریخ و تمدن ایران زمین پی برد.

نویسنده: دکتر علیرضا عسکری چاوردی، باستان شناس و استاد دانشگاه