مهارت و فنون ساخت گره چینی چوب در بروجرد

میراث آریا/ این خبر پیرامون مهارت و فنون ساخت گره چینی چوب در بروجرد برای شما مخاطبان گرامی نوشته شد.

در واقع هندسه نقوش و گره کشی جز جدانشدنی این هنر بحساب می آید. در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه ای از شکل های هندسی که با نظم و ترتیب، پیچ، شکل های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده اند. این هنر هندسی نقوش در شهرستان بروجرد و تحت عنوان «مهارت و فنون گره چینی چوب بروجرد» در آذر 1400 به شماره 2439 در فهرست آثار ملی ناملموس به ثبت رسیده است.

گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رواج داشته است. برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر در دوران خلفای عباسی آغاز شده و در قرن شش تا هشت ه. ق در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است. براساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز میگردد. از این سبک کار بطور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از نمونه های مشبک آن در پنجره های منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده میشده است.

از بهترین نمونه های گره چینی در بروجرد میتوان به پنجره های ایوان، درب شبستان، منبر چوبی مسجد جامع بروجرد (1069 هجری قمری)، قاب درب چوبی امامزاده جعفر (دوره صفوی)، تزیینات گره چینی پنجره های خانه تاریخی حاتمی (دوره زندیه) اشاره کرد. نمونه های بارز این آثار، توسط استادان نامی معاصر بروجرد از جمله استاد مرحوم جواد چکشی، استاد حسین سلیمی و برادران شایق ساخته و پرداخته شده اند.

اگرچه تاکنون سندی مکتوب در مورد تاسیس کارگاه های گره چینی چوب در بروجرد یافت نشده است. اما همانگونه که قبلا ذکر شد؛ براساس شواهد و مستندات، خانواده های شایق، چکشی، سلیمی، استاد زین العابدین و استاد اسماعیل درویش از دیرباز به شغل گره چینی چوب در بروجرد مشغول بوده اند، همچنین منبر چوبی مسجد جامع بروجرد با تاریخ 1069 هجری قمری و درب امامزاده جعفر بروجرد با قدمت صفوی، ارسی های خانه حاتمی با قدمت دوره زندیه هم اکنون موجود می باشند.

اجزای گره چینی

آلت: براساس مقاله مهارت و فنون ساخت گره چینی چوب در بروجرد باید بدانید که واحد کار در گره، آلت نام دارد. آلت در لغت به معنای یک ابزار واسطه بین فاعل و مفعول است برای رسیدن به یک اثر. در واقع آلت به عنوان یک خط مرزی اطراف لقاط است. خطوط مرزی در گره های گوناگون متفاوت است.

لقط: در گره، به شکل های گره، لقط گفته می شود. لقط از خط های مستقیم براساس یک قاعده ی منظم بصورت شکل های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقط می تواند از جنس چوب، شیشه یا هر جنس دیگری باشد.

انواع گره چینی

هفت نوع گره چینی وجود دارد: گره تند، گره کند، گره شل، گره تند و شل، گره کند و شل، گره پیلی، گره درودگری.

هر یک از این گره ها به تنهایی دارای طرح و زمینه های متنوعی هستند، که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت بطور منظم با قاعده گوناگون در زمینه های مختلف شکل میگیرند.

فرآیند ساخت گره چینی چوب:

براساس مقاله مهارت و فنون ساخت گره چینی چوب در بروجرد باید بدانید که روش ساخت گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر انجام می شود. سپس از روی قسمتهای مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود. گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت کام و زبانه به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را بوجود می آورند که هر چه ظریف تر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند.

برای ایجاد نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره از قالب های آماده شده تهیه می شود. سپس به وسیله اره پشت بنددار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش زده و با رنده ابزار، روی آلت ها، ابزار می کشند. سپس به دو سر هر یک از آلت ها، فاق و زبانه می زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده کار به پایان می رسد.

مراحل کار

ترسیم کار بر روی کاغذ: که به آن «گره کشی» می گویند. شامل طراحی و ترسیمات فنی با استفاده از نقش های هندسی به شیوه های خاص است که نوعی رسم فنی در هنرهای سنتی ایران است. بکارگیری این ترسیمات در ساخت و تزیین انواع هنرهای سنتی ایران را «گره سازی» می گویند. گره ها بسیار پر دامنه بوده و از تنوع چشمگیری برخوردار هستند آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد آن است که هر گره قانون و روش ترسیم مشخصی داشته و دقت در اجرای آنها بر زیبایی و نظم هر چه بیشتر آن تاثیر مستقیم دارد. وسایل مورد نیاز در این مرحله یک عدد تخته سه لا، مداد، پاک کن، خط کش و گونیا است.

براساس مقاله مهارت و فنون ساخت گره چینی چوب در بروجرد باید بدانید که در این مرحله برای کشیدن گره مورد نظر روی چوب از مداد استفاده می شود تا در صورت خطا به راحتی پاک شود. برای معرفی این هنر، گره «ام الگره» (گره کند دو پنج) که مادر تمامی گره ها است را انتخاب کرده ایم. ابتدا نقوش این گره با دقت فراوان به وسیله خط کش و پرگار بر روی زمینه ای مستطیل با مداد رسم شده، به این مرحله «واگیره» گفته می شود. پس از اطمینان از درستی رسم نقوش مدنظر، خطوط به وسیله مداد پررنگ می شوند و نقش اصلی آشکار می شود، این مرحله «زمینه» نامیده می شود.

در این مرحله بر روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می شود، بدین صورت که تمامی خطوط اصلی با توجه به ضخامت مورد نیاز دو خطه می شوند. یعنی دو خط موازی در طرفین خط اصلی کشیده شود. برای دو خطه کردن از وسیله ای به نام «دو نیش» استفاده می شود. سپس خط میانی دو نیش را با دقت بسیار بالا با خطوط نقش اصلی همتراز کرده پس از اطمینان از همتراز بودن، دو نیش را در زمینه چوبی کار می فشارند تا میخ ها در زمینه فرو بروند تا بتوان از اثر سوراخ شدگی زمینه به عنوان نشان برای دو خطه کردن استفاده کرد.

پس از انکه تمامی خطوط نشاندار شدند در طرفین خطوط اصلی با توجه به محل قرارگیری نشان، نشان ها بوسیله خط کش به یکدیگر وصل شده و خطوط موازی کشیده می شود و بدین ترتیب تمامی خطوط دو خطه شده اند. معمولا هر خط اصلی سه بار در طول خود نشاندار و در پایان خطوط با خودکار پر رنگ می شوند.

برش آلت طبق نقشه: در این مرحله با توجه به دو خطه شدن خطوط اصلی و ضخامت بدست آمده میتوان آلت ها را برش داد. برای این کار ابتدا یک شاخه چوب بوسیله ی دستگاه اور فرز به اندازه 3 میلیمتر برای جای شیشه چاک زده می شود. این عمل را «کنش کاف» می نامند. پس از کنش کاف، نوار چوبی از روی نقشه اصلی و طبق زوایای نقوش علامت گذاری و خطوط روی نوار چوبی کشیده می شود. قطعات از روی نقشه شمارده و به تعداد لازم و با زاویه بدست آمده، توسط اره فارسی بر برش می خورند. به قطعات شمارش شده 4 الی 5 عدد اضافه می کنیم تا قطعات لازم برای الگو زدن اندازه های تستی داشته باشیم.

در این مرحله شیشه میان آلت قرار می گیرد و آلت ها بوسیله چسب چسبیده و شیشه ها به اندازه آلت برش داده می شوند.

ایجاد کام روی آلت: در این مرحله از روی نقشه ی اصلی تقاطع خطوط را علامت گذاری می کنند، آلت را طبق نقشه اصلی در جای خود قرار می دهند و از روی خطوط علامت زده شده روی تقاطع ها، روی آلت هم علامت گذاری می شود. پس ازعلامت گذاری، قسمت های اضافی آلت بوسیله اره بریده می شود. برای مشخص کردن محل کام بوسیله ی خط کش تیزه دار روی آلت را علامت می زنند و محل را بوسیله اره برش می دهند. کام شکافی است که روی آلت ایجاد می شود و با قرار گرفتن زبانه در آن، آلت ها به یکریگر وصل می شوند.

برش زبانه: برای تهیه زبانه، چوبی به قطر 3 میلیمتر را به قطعات کوچک برش می دهند. درواقع زبانه رابطی برای وصل کردن آلت ها به یکدیگر است.

اتصال آلت ها به یکدیگر: در این مرحله آلت ها بوسیله کام و زبانه و ضربات آهسته چکش بدون استفاده از چسب و میخ به یکدیگر وصل شده و مابقی شیشه های رنگی در جای خود قرار داده می شوند.

برش قاب: پس از چیدن آلت ها کنار هم، در مرحله ی آخر قاب دور آلت ها برش داده شده و چهار چوب قاب بوسیله کام و زبانه به یکدیگر متصل می شوند.

ابزار مورد استفاده در هنر گره چینی چوب

• انواع اره مانند اره ی برقی، اره ی دستی، اره چکشی و…
• انواع رنده مانند رنده کف بری، رنده دستی، رنده دوراهی و…
• انواع گیره ها مانند گیره دستی و گیره رومیزی
• انواع خط کش ها مانند خط کش تیزه دار کولیسی، گونیای 90 درجه، گونیای بازشو و…
• انواع سمباده مانند دستگاه سمباده زن دیسکی، لرزشی، چرخشی و…
• انواع دریل، سوهان، چکش

متاسفانه در نتیجه رشد سریع و بدون اصول شهرنشینی، این هنر رو به زوال است. با فراگیر شدن استفاده از در و پنجره های آهنی و آلومینیومی که در ساختمان های جدید استفاده می شود، کم کم صنایع چوب و در و پنجره هایی که با هنر گره چینی ساخته می شوند بدست فراموشی سپرده شد. امروزه اکثر جوانان منطقه از وجود چنین حرفه ای و تولیدات آن بی اطلاع هستند. نبود اقدامات لازم و بی توجهی مردم و مسئولان یکی از دلایل فراموشی صنایع سنتی در هر منطقه ای است. هم اکنون فقط سه کارگاه گره چینی چوب با تولیدات محدود در بروجرد فعال است.