کنگاور از جمله مناطق بسیار مهم باستان شناسی در زاگرس مرکزی است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، کنگاور از جمله مناطق بسیار مهم باستان شناسی در زاگرس مرکزی است.

کنگاور در شرق استان کرمانشاه و در امتداد جاده ارتباطی قدیمی که بین النهرین (عراق) را به فلات ایران متصل می کند، ایجاد شده است. این مسیر ارتباطی در طول تاریخ یکی از شریان های مهم سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران بوده و از اهمیت استراتژیکی سنتی ویژه ای برخوردار بوده است. جاده ارتباطی مذکور، در دوره ماد بخشی از جاده اکباتان به بابل، در دوره هخامنشی بخشی از جاده شاهی و در دوره ساسانی فلات ایران را به بین النهرین ارتباط داد. براساس مقاله کنگاور از جمله مناطق بسیار مهم باستان شناسی در زاگرس مرکزی است باید بدانید که در سده های میانه نیز به جاده بزرگ خراسان و بعدها به دروازه آسیا معروف شد.

گودین تپه

گودین تپه و معبد آناهیتا دو اثر تاریخی - فرهنگی در شهرستان کنگاور بشمار می روند که در دهه های پیش از انقلاب از سوی پژوهشگران داخلی و خارجی مورد کاوش قرار گرفتند. گودین تپه در یک کیلومتری شمال روستای گودین و در کنار رودخانه خرم رود واقع شده است. بهترین راه دستیابی به این تپه از طریق جاده آسفالته کنگاور- تویسرکان و قبل از روستای بزرگ گودین در ضلع شمالی جاده امکان پذیر است. کاوش های باستان شناسی در گودین تپه در سال 1344 خورشیدی (1965 میلادی) توسط پروژه گودین موزه سلطنتی اونتاریو با حفر دو گمانه توسط کایلر یانگ توالی استقراری این اثر شناسایی شد و در سالهای بعد با گسترش کاوش ها حجم زیادی از ساختارهای معماری شناسایی شد.

براساس لایه نگاری انجام شده توسط هیات کانادایی در گودین تپه کنگاور هفت دوره فرهنگی مشخص شده است. کایلر یانگ، باستان شناس کانادایی تاریخ 5500 پیش از میلاد را برای لایه هفتم و برای جدید ترین لایه 750 پیش از میلاد را پیشنهاد داده است.

گودین تپه به لحاظ داشتن توالی استقراری از دوره پیش از تاریخ تا دوره تاریخی به عنوان شاخص ترین محوطه باستانی در زاگرس مرکزی است که مبنای گاهشناختی و شناخت توالی استقراری دیگر مکانهای باستانی در زاگرس مرکزی و مناطق پیرامونی است. از لایه های هفتگانه گودین، لایه پنجم آن از سوی پژوهشگران به عنوان ایستگاه شوشی که محل اسکان بازرگانان و تجار شوشی و بین النهرینی بوده از اهمیت بالای برخوردار است.

طی فعالیت های باستان شناختی از داخل ساختمان «دژگونه» لایه پنجم گودین تپه، حجم زیادی از مواد فرهنگی که احتمالا برای امور سیاسی و اقتصادی بوده اند، بدست آمده است. در مجموع در این لایه فرهنگی 43 لوح سالم و شکسته شناسایی شده است. از مجموع الوح بدست آمده 13 لوح دارای اثر مهر هستند. در واقع طرف معامله گودین در مبادلات تجاری مرکز بزرگ شوش در خوزستان بوده است. درباره حضور بازرگانان شوش در گودین تپه عقیده بر این است که آنها در درون دژ می زیستند و مورد حمایت روستاییان پایین دژ بوده اند.

در واقع این دژ حالت پایگاه تجاری داشت که از طریق آن بازرگانان شوشی قادر بودند بر شعاع بیشتری از مناطق شمالی نظارت داشته باشند. به بیانی دیگر شوشی ها با استفاده از این پایگاه می توانستند کالاهای صادراتی خود را نه تنها در سرزمین های کوهستانی زاگرس مرکزی بلکه به مناطق فلات مرکزیح ایران صادر کنند.

براساس کاوش های باستان شناختی مهمترین و شناخته شده ترین لایه فرهنگی گودین تپه لایه دوم آن است. این لایه فرهنگی از سوی کاوشگر به دوره ماد و بازه زمانی 800 پیش از میلاد نسبت داده شده است.

این محوطه شاخص در زاگرس مرکزی در کاوش های باستان شناختی در لایه دوم آن، ساختارهای معماری منسجمی بدست آمد که به لحاظ باستان شناسی و تحولات فرهنگی با بناهای مهم هزاره اول پیش از میلاد همچنون حسنلو در دره سلدوز در آذربایجان، نوشیجان در ملایر و باباجان در نورآباد لرستان قابل مقایسه است. بناهای نوشیجان و حسنلو به لحاظ بازه زمانی به همراه گودین تپه کنگاور به دوره ماد و تازه واردان به داخل فلات ایران تعلق دارد.

بنابراین کشف دژ یا حاکم نشین مادی بر روی مرتفع ترین قسمت محوطه ها که شامل تالارهای ستوندار، فضاهای خدماتی، انبارها و برج بارو و احتمالا فضاهای مسکونی که در طبقه دوم قرار داشته اند، حاکی از اهمیت این تپه در دوره تاریخی است. تالار ستوندار گودین تپه دارای 30 ستون چوبی در پنج ردیف شش تایی بوده است. در گودین تپه برای ساخت ستون ها از چوب درخت سپیدار استفاده شده است.

معبد آناهیتا

یکی از مهمترین یادمان های بجای مانده از دوره تاریخی در فلات ایران، بنای موسوم به معبد آناهیتای کنگاور است. این بنا به لحاظ اهمیت باستان شناسی آن در دوران تاریخی، در سال 1347 شمسی در کنار دیگر بناهای مهمی همچون تخت جمشید، هفت تپه، جرجان و بیشاپور توسط باستان شناس ایرانی شادروان سیف الله کامبخش فرد مورد کاوش قرار گرفت. این بنای سنگی که امروزه توسط شهر کنگاور محصور شده است در مسیر شاهراه کهنی که در دوران باستان هگمتانه را به بابل متصل می کرد، قرار دارد. ایزیدور خاراکسی جغرافیا نویس یونانی در سال 37 میلادی اولین کسی است که از معبد آناهیتا به نام آرتمیس نام می برد.

او می نویسد: در سه سخونی (13 تا 14 کیلومتر) مرز ماد بزرگ شهر کنکوبار قرار دارد و آن معبد آرتمیس است. در دوره سلوکی کنگاور (کنکوبار) شهری کلنی نشین بوده و یونانیان مهاجر در کنار پارت ها (اشکانیان) در ایران شهر استراتژیک هم پایگاه نظام داشته اند و هم معبد آناهیتا را بر بنیان نیایشگاه فضای باز دوره هخامنشیان در این مکان مقدس بنا کرده اند.

معبد آناهیتا بنایی مذهبی و سترگ از دوران تاریخ ایران است که کالبد معماری آن در یک چهار دیواری ستوندار و از قطعات بسیار بزرگ سنگ های لاشه ای و پاکتراش به صورت خشکه چین و ملات گچ در شالوده و بر بستری از صخره و صفه (سکوی) بنا شده است. این مجموعه مربع شکل مساحتی با 6/4 هکتار وسعت (220*230 متر) دارد که در هر وجه آن دیواری به عرض 18 متر ساخته شده است. تکنیک تراش اجزای حجاری ها (پایه ستون، ستون، سرستون، گیلویی ها) برگرفته از حجاری و معماری بناهای هخامنشی تخت جمشید، پاسارگاد و سبک دوریک یونان است.

این بنا در بخش میانی، صفه ای دیگر به ابعاد 94*94 داشته که طی کاوش های باستان شناختی دیوار جنوبی آن بطور کامل بدست آمده است. اما از معبد اصلی بنا براساس گزارش کاوشگر به استثنای سنگ فرش کف آن، هیچ گونه اثری از آن وجود ندارد. اگر چه برای اثبات این نظریه نیازمند کاوش های گسترده ای در این بنای عظیم هستیم. در ضلع جنوبی اثر، پلکانی دو طرفه ساخته شده که به لحاظ سبک پلکان های دو طرفه در ایران با نمونه تخت جمشید قابل مقایسه است.

معبد آناهیتا به موجب پاره ای از یافته و شواهد باستان شناختی در دوره ساسانی نیز به عنوان پایگاهی مذهبی دارای شکوه و رونق گذشته بوده و بجای معبد اصلی بالای صفه، آتشگاهی در آنجا ساخته شده که در آغاز اسلام تخریب و از بین رفته است.

مورخین و جغرافیانگاران تازی و پارسی از سده سوم هجری قمری به بعد در نوشته های خود به این موضوع پرداخته اند که بنای تاریخی کنگاور معبد نیست بلکه قصر و کاخی ساسانی بوده است. با این اوصاف، با سقوط امپراطوری ساسانی و حضور تازی ها در ایران معبد موسوم به آناهیتای کنگاور همانند بسیاری از بناها و یادمان های ایرانی از حمله تازی ها در امان نماند و آسیب های زیادی بر آنها وارد شد.

مع الوصف، براساس کاوش های باستان شناختی و مدارک بدست آمده در خصوص بازه زمانی و کارکرد این اثر فرهنگی دو دیدگاه از سوی پژوهشگران ارائه شده است. برخی بنای کنگاور را معبدی برای الهه آناهیتا، نماد آب و پاکی در ایران زمین می دانند که در دوره اشکانی ساخته شده و برخی دیگر از پژوهشگران بر این باور هستند که بنای مذکور، کاخی است که در دوره ساسانی و در بازه زمانی حکومت خسرو دوم (خسرو پرویز) ساخته شده و جز پروژه هایی است که توسط این شاهنشاه ساسانی در امتداد جاده ارتباطی شرق به غرب ساخته شده است.

امروزه آنچه از این بنای سترگ و عظیم بجای مانده است شکوهی ماندگار از یک هویت پایدار است که ضرورت دارد نهادهای ذی ربط توجه ویژه ای به این اثر داشته باشند.