مسجد جامع فرومد؛ هنر دست ایرانیان در استان سمنان

مسجد، معبد، زیارتگاه، امامزاده و هر بنای مذهبی که از گذشته به جا ماند، اثری است شکوهمند که نمایانگر اوج هنر و معماری مردمان آن عصر هست. با توجه به اجر و قرب معنوی و نظام ثواب و پاداشی که برای ساخت بناهای مذهبی در اغلب ادیان وجود دارد، باعث شده تا همه هنرمندان، معماران و طراحان دست به کار شوند تا در کنار شوق و حضور مردم عادی و کمک های مالی ثروتمندان، بناهای مذهبی تبدیل به نسخه ای بی بدیل از هنر و معماری عصر خود شوند. ایرانیان و هنرمندان ایرانی نیز از این قاعده جدا نبوده و در ساخت مسجدها و دیگر اماکن مذهبی سنگ تمام گذاشته اند. یکی از این مسجدهای بی نظیر از لحاظ معماری و هنر ایرانی که کمی هم مهجور مانده و البته خرابی های ناشی از زلزله هم کم به آن آسیب نزده اند، مسجد جامع فرومد نام دارد. اگر قصد دارید با معماری مسجد جامع فرومد بیشتر آشنا شوید، با ما همراه باشید.

فرومد کجاست؟

قبل از آنکه به معماری، تزئینات و هنر ایرانی به کار رفته در مسجد جامع فرومد بپردازیم، قصد داریم مروری داشته باشیم به فرومد و جایگاه تاریخی این بخش از استان سمنان. فرومد یا فریومد نامی است که با سربدران در تاریخ ایران گره خورده و با شنیدن نام این قسمت از استان سمنان، ناخودآگاه نام هایی چون قاضی القضات باشتین، ایلخانان مغول، شیخ حسن جوری و بسیاری دیگر در حافظه ما نقش می بندند. مسجد جامع فرومد در 100 کیلومتری میامی بنا شد و میراث دار بخشی از هنر و تاریخ هنرمندان ایرانی در آن دوران است. در کتاب سه سفر نامه هرات، مرو، مشهد اشارات کاملی به فرومد و مسجد جامع این شهر شده که خواندن چند خطی از آن خالی از لطف نیست: «آب این ده که از منیدر است و بسیار فراوان است، تنها رود معروف این نواحی کال شور بوده که روی آن پل معروف ابریشم که سابقه تاریخی طولانی دارد، زده شد. در ماه هایی که بارندگی خوب بوده، این رود جاری است ... بهترین انجیرها و موافق تر طبع مردم، انجیری بود که اوصاف آن در انجیر فریومد موجود و آنجا کاریزهای بسیار است ... با اینکه در قرون اخیر فتوری در آبادی فریومد دست داد، اکنون در شهرک فریومد، کاریزهای حسین آباد، محمدآباد، نصرتیه، سعیدآباد، مظفر، برزین، باغ پایین، کوشک، عیش آباد و کلاته نور تماما دارای آب بوده و اراضی مزروعی مفصل و باغات تمام شهرک فریومد را آبیاری می کنند. اینقدر قنات و آب در یک آبادی حاکی از عظمت سابق این شهرک است. قناتی هم به نام کاریز بازار داشته که مجرای آن از زیربنای مسجد جامع فریومد می گذشت و اکنون خرابه و بی آب است.»

درباره معماری مسجد جامع فرومد بیشتر بدانیم

دو ایوان در شمال و جنوب، دو ایوانچه، اتاقی گنبد دار، شبستان، دو رشته رواق در اطراف صحن و شبستانی در غرب که دیگر نیست، کلیات معماری معماری مسجد جامع فرومد بوده که در مساحتی حدود 820 متر مربع احداث گردید. گچبری ها، کاشیکاری ها، نقش ها و دیگر تزئینات همگی نشانگر هنر دست ایرانیان در قرون چهارم تا هفتم هجری بوده که در این مسجد تاریخی استان سمنان به کار رفته اند. این بنا یک بنای درونگرا محسوب می شود و از صحن میانش تحت نام فضای اصلی استفاده می شد. ورودی مسجد که در بخش شمال آن هست، با کتیبه و سردرهای قوسی شکل به شکل هنرمندانه ای تزئین شد.

هنر ایرانی در تزئینات مسجد

با اینکه در فهرست آثار ملی ایران، مسجد بر اسناد ثبتی به عنوان بنایی قرن هفتمی ثبت شد، اما لایه های آجر کاری بدست آمده، تاریخ ساخت بنا را تا دوره سلجوقیان به عقب می برند. البته ابوالحسن بیهقی که در سال 560 هجری قمری وفات یافت، در نوشته های خود ذکری از برپایی نماز جمعه در این مسجد دارد. دونالد ویلبر، اندره گدار و دکتر پیرنیا همگی معتقدند که مسجد جامع فرومد هنر دست خنیاگران ایرانی دوره سلجوقی بوده و به قرن ششم باز می گردد. در این هنر ایرانی، تزئینات به کار رفته در ستون، کتیبه و سر درها دارای اهمیت و شکوه بسزایی هستند. اشکال منتظم آجری شکل، گچبری های کوچک، سردرهای مزین به هنر گچکاری ایرانی، قالبهای طاقی سر در و مقرنس ها همگی از زیبایی های تحسین برانگیز مسجد جامع فرومد بشمار می آیند. این بنای نهصد ساله که به قول برخی بر روی یک آتشکده ساخته شد، دارای تزئینات منحصر بفرد و بی بدیلی است از آجر و گچ با کاشی فیروزه ای و کتبیبه هایی منقش به آیات قرآن که هوش از سر هر بیننده اهل فنی می برند.

کتیبه های مسجد جامع فرومد

خط نسخ درکتیبه های منقش به آیات قرآن با گچبری و حکاکی های هنرمندانه در سردرها همگی نشان دهنده هنر بی نظیر دستان هنرمند ایرانی بوده که با معنویات و دین عجین شده اند. ایوان بزرگ مسجد جامع شکوهمند و تاریخی استان سمنان با 11 و 25 صدم متر و عرض 6 و 62 صدم متر به محرابی می رسد که هنوز هم می توان در آن رنگ های لاجوردی و فیروزه ای را دید. سر در ورودی مسجد دارای درگاه کوتاهی است که 1 متر و نیم ارتفاع دارد. نقوش اسلیمی تزئینی و گیاهی در بقایای رواق ها هنوز هم باقی مانده و شکل های 12 وجهی خورشید را بر ستون ها می توان دید. هنر ایرانی در رواق دوم شرقی به اوج خود می رسد و نقش و نگارهای خاص با نقوش اسلیمی قرینه و سرترنج های زیبا با مایه های نیم گنبد در آن چشم می خورند.

مسجدی با دو محراب

وجود دو محراب در مسجد جامع در ابتدا کمی تامل برانگیز است، به خصوص برای مسجدی که نام جامع را یدک می کشد و وجود دو محراب برای اقامه نماز شاید نکته جالبی به نظر نیاید. اما طی کاوش و تحقیقات اینطور به نظر می رسد که وجود دو محراب در مسجد جامع تاریخی فرومد، بدلیل تنوع آب و هوا است و در زمستان ها که قطعا افراد کمتری خود را به نماز جماعت می رساندند، بتوانند در شبستان به اقامه نماز بپردازند و کار به ایوان سرد نکشد. اگر سری به استان سمنان زدید و برای دیدن باقی مانده های هنر ایرانی گذرتان به مسجد تاریخی و ارزشمند فرومد افتاد، خواندن فاتحه بر مزار قطعه سرای شهیر قرن هشتم ایران، ابن یمین فرومدی را فراموش نکنید.