مجموعه تاریخی پاسارگاد؛ دیدنی تاریخی و شگفت انگیز در استان فارس

مجموعه تاریخی پاسارگاد، مجموعه ای از سازه های باستانی برجای مانده از دوران هخامنشی بوده که در فارس قرار گرفته است. این مجموعه آینه تمام نمای تاریخ ایران بشمار می آید. مجموعه پاسارگاد بی شک یکی از زیباترین جاذبه های تاریخی ایران بوده و شامل ساختمانهایی مثل آرامگاه کوروش، مسجد پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، کاخ بارعام، دو کوشک، آب نماهای باغ شاهی و...است. این مجموعه در نشست یونسکو که در تیر سال 1383 در چین برگزار شد، بدلیل دارا بودن شاخصهای فراوان با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. با ما در این مقاله همراه شده تا علاوه بر شناختن مجموعه تاریخی پاسارگاد، با تفاوت پاسارگاد و تخت جمشید آشنا شده و همچنین بدانید که مقبره کوروش کبیر کجاست.

پایه گذاری پاسارگاد

خاندان پارس به رهبری کوروش دوم در سال 550 پیش از میلاد بر مادها پیروز شدند. بر پایه رسم و رسوم و سنت آن زمان، کوروش دوم این منطقه را به پایتختی انتخاب کرد، زیرا در نزدیکی منطقه ای بود که بر پادشاه مادها پیروز شد. در 70 کیلومتری جنوب پاسارگاد هم داریوش بزرگ پایتخت نمادین خود یعنی شهر پارسه را بنیان گذاری کرد. تا زمانی که اسکندر مقدونی در سال 330 پیش از میلاد امپراتوری هخامنشی را شکست داد، مجموعه تاریخی پاسارگاد مرکز مهم سلسله هخامنشیان باقی ماند. در دوره های بعد از آن، از تل تخت همچنان به عنوان یک دژ استفاده میشد. در سده دهم، یک مسجد کوچک در نزدیکی آن ساخته شد که تا سده چهاردهم از آن استفاده میشد. این محوطه توسط مسافرین طی سده ها بازدید شده که باعث از دست رفتن تدریجی اجزای گوناگون آن گشت.

اولین امپراطوری در کل جهان

بر طبق نوشته های هرودوت، هخامنشیان از طایفه پاسارگادیان بوده که در پارس اقامت داشته و سرسلسله آنها هخامنش بزرگ بوده است. نامدارترین سرکرده اتحادیه قبایل پارس در نیمه قرن 7 پیش از میلاد «چیش پیش دوم» بوده که تا سال 640 پیش از میلاد ریاست قبیله های پارس را برعهده داشت. به قدرت رسیدن پارسی ها و همچنین دودمان هخامنشی یکی از رویدادهای برجسته تاریخ باستان است. هخامنشی ها دولتی را بنیان گذاری کردند که جهان باستان را به استثنای دو سوم یونان تحت سلطه خود در آورد. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری در تاریخ کل جهان می دانند. ارزشمندترین سنگ نوشته هخامنشی از دیدگاه تاریخی و نیز بلندترین آنها، سنگ نبشته بیستون بر دیواره کوه بیستون است.

مجموعه کاخ های پاسارگاد

محوطه اصلی مجموعه تاریخی پاسارگاد شامل بناهایی از جمله آرامگاه تل تخت یا تخت سلیمان و بناهای واقع بر تپه شمالی، مجموعه سلطنتی در مرکز محوطه اصلی شامل بقایای ساختمان دروازه، تالار عمومی، قصر مسکونی و باغ سلطنتی هست. در شرق مجموعه، یک بنای کوچک وجود دارد که براساس شواهد یک پل است. براساس مقاله مقبره کوروش کبیر کجاست باید بدانید که در شمال مجموعه تاریخی پاسارگاد هم زندان سلیمان قرار دارد که یک برج سنگی با ارتفاعی به بلندی 14 متر بود.

وجه تسمیه پاسارگاد

براساس مقاله مقبره کوروش کبیر کجاست باید بدانید که نام اصلی شهر پاسارگاد چیزی شبیه پسرگد بوده و تلفظ امروزی نیز درست است و رابطه ای میان این نام و پارس نیست. نام پاسارگاد از اسم قبیله شاهان پارسی یعنی قبیله پاسارگاد اقتباس شد که «آنان که گرز گران می کشند» معنی میداده است. همچنین گفته شد که پاسارگاد ممکن هست تغییر یافته پارسه گراد باشد که معنی آن شهر پارس است. گراد و گورد و گرد (مانند دستگرد) معنی شهر می دهد و در زبان پارسی و عربی به صورت کوره بکار می رود، مانند کوره اردشیر و کوره دهات.

موقعیت جغرافیایی پاسارگاد

دشت پاسارگاد در قسمت شمالی استان فارس، در میان رشته کوههای زاگرس و در فاصله 130 کیلومتری شمال شیراز واقع شده است. میانگین ارتفاع دشت از سطح دریا 1850 متر بوده و وسعتی حدود 190 کیلومتر مربع را در بر میگیرد. براساس مقاله مقبره کوروش کبیر کجاست باید بدانید که اقلیم آن هم کوهستانی با تابستانهای معتدل و زمستانهای نسبتا سرد هست.

قدمت بنا

پیشینه مجموعه تاریخی پاسارگاد براساس پژوهش های باستان شناسان، به دوره میانی پارینه سنگی مربوط می شود. براساس مقاله تفاوت پاسارگاد و تخت جمشید، نام پاسارگاد برای نخستین بار در دوره هخامنشی مطرح می شود که از لحاظ مکانی به دشتی اطلاق شده که کوروش بزرگ به عنوان مرکز فرماندهی خود برگزید و در آن اقدام به ساخت بناها و کاخهایی جهت حکمرانی نمود.

آیا این مجموعه واقعا با سلیمان نبی مرتبط است؟

براساس مقاله تفاوت پاسارگاد و تخت جمشید باید بدانید که در دوره اسلامی به علت عظمت سنگهای بکار رفته در این مجموعه، بناهای این مکان را به سلیمان نبی نسبت داده اند و خود پاسارگاد هم بنام مشهد ام النبی یا محل دفن مادر سلیمان معروف شد.

جزئیات دقیق تر بنای پاسارگاد

از شواهدی که مورخان یونان و روم بر جای گذارده اند، مشخص است که پاسارگاد در فارس را بیشتر ساخته و پرداخته کوروش بزرگ میدانسته اند. این نظریه به چند دلیل دیگر استوارتر می شود؛ اول، آرامگاه کوروش بزرگ ساخته خود او بود و مشخص می شود طراح همه بخشهای مجموعه یکی بوده و آن کاخ ها هم نتیجه سلیقه کوروش بزرگ بوده اند. دوم، کتیبه سه زبانه ایلامی، پارسی باستان و اکدی بر روی جرزها و درگاه های کاخ های دروازه، اختصاصی و بار بیانگر آن است که آنها با کوروش ارتباط داشته اند. سوم، نوع معماری و بخصوص شیوه سنگ تراشی و بستها بوده و نقوشی که از سنتهای کشورهای مختلف الهام گرفته شده اند که همه این موارد این مجموعه را زیبا میسازند.

بنای آرامگاه کوروش

برجسته ترین بخش پاسارگاد، مقبره کوروش بزرگ است که قبل تر مشهور شده بود به مدفن مادر سلیمان نبی ولی در سال 1820 و پس از پژوهش های باستان شناسی، هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص شد و چون گوهری در میان دشت خودنمایی می کند. براساس مقاله تفاوت پاسارگاد و تخت جمشید باید بدانید که این آرامگاه نزدیک 530 تا 540 پیش از میلاد از جنس سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده است. بنای آرامگاه میان باغ های سلطنتی قرار داشته و از سنگهای بزرگ که درازای پاره ای از آنها به هفت متر هم می رسد، ساخته شده است.

طرز شکل گیری باغ ایرانی

باغ پاسارگاد یکی از بخشهای مجموعه پاسارگاد بوده که آن را ریشه و اساس معماری باغ های ایرانی دانسته اند. براساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ کوروش کبیر شخصا دستور داد که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درختها نیز به چه شکلی کاشته شوند یعنی شکل هندسی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه خود کوروش به باغ ایرانی اقتباس شد. تحلیل های باستان شناسان بر طبق اسناد تاریخی و باستان شناسی حاکی از آن است که کلیه بناهای دشت پاسارگاد در یک ساختار منظم فضایی احداث شده و باغی وسیع و اصلی بر کلیه عناصر احاطه داشته است.

باغ شاهی تنها بخش کوچکی از این مجموعه وسیع بوده و به بیان دیگر، در پاسارگاد با یک طرح «باغ در باغ» روبرو هستیم. آرامگاه کمبوجیه یا زندان سلیمان در حاشیه شمالی محوطه کاخ ها در محاصره ویرانه های یک برج سنگی بلند بوده است. در مجموعه ساختارهای هم زمان هخامنشی ساختمان زندان دارای ارتباطی هم با معماری تدفینی و هم با معماری مذهبی بود. طبق نظریه اشمیت، زندان با قرار گرفتن در نزدیکی کاخ های پاسارگاد احتمالا توسط خود کوروش ساخته شده است. خزانه ای هم برای لوازم قیمتی سلطنتی یا مذهبی، درفش شاهانه، نمادهای دینی و امثال آن وجود داشت.

شباهت آرامگاه کمبوجیه و کعبه زرتشت

آنچه از آرامگاه کمبوجیه باقی مانده، دیواری بلند به ارتفاع حدود 14 و طول تقریبی 7٫5 متر است. این بنا به کعبه زرتشت در نقش رستم شباهت دارد، در حالیکه از نظر قدمت قدیمی تر و از نظر استحکام و فن ساخت نمایانگر اجرایی قوی تر از بنای کعبه زرتشت بوده است.

مسجدی در میان مجموعه پاسارگاد

یکی دیگر از باقیمانده بناهای این مجموعه تاریخی، مسجد پاسارگاد است. براساس مقاله مقبره کوروش کبیر کجاست باید بدانید که مسجد پاسارگاد مسجدی هست که در سال 602 هجری شمسی و در دوران فرمانروایی اتابکان فارس و توسط اتابک سعد بن زنگی، از حاکمان دادگستر فارس در اطراف مزار کوروش ساخته شد. این مسجد از قدیمی ترین مساجد ایران بوده و بقایای آن تا پیش از جشنهای دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهی در سال 1350 باقی بود. در آن سال برخلاف منشور ونیز برای مرمت آثار باستانی، بقایای مسجد از جمله دروازه آن توسط گروه مرمت از مؤسسه ایزومئو به رهبری اوجنیو گالدیری و با تأیید اداره باستان شناسی به محل دیگر انتقال داده شد.

نگاره مرد بالدار

سنگ نگاره انسان بالدار سالم ترین و زیباترین نقش ایجاد شده در مجموعه تاریخی پاسارگاد بوده که دارای مفاهیم عمیق اندیشه والای انسانی کوروش بزرگ است. سنگ نگاره مردی را نشان می دهد با ریشی انبوه و کوتاه، ردای بلند و تاجی بر سر در حالی که چهار بال او را در بر گرفته اند و رو به سوی مرکز کاخ دارد. بیننده با دیدن این نگاره تقریبا می تواند تا اندازه ای به مکنونات قلبی سازنده آن پی ببرد.

اصول قرارگیری ستون های پاسارگاد

ستون ها که جز معماری پاسارگاد هستند، طبق یک اصل همگی منظم و با فاصله های مخصوصی قرار گرفته اند. میانگین فاصله ستونها از مرکز محور هر یک تا دیگری 90٫3 متر بوده و بیشتر آنها در حدود 89 سانتیمتر قطر داشتند. ارتفاع اصلی هر ستون بیش از 2 متر بوده است.

کاخ اختصاصی

در فاصله حدود 1200 متری شمال غرب مجموعه پاسارگاد و پشت تپه ماهوری های سنگی مشرف به دشت، محوطه ای باستانی وجود دارد که شامل دو سکوی سنگی سفید رنگ و یک تپه مستطیل شکل پله ای بوده که معروف به محوطه مقدس است. در این محوطه با استفاده از سنگهای سفید دو سکوی نزدیک به هم ایجاد شده که یکی دارای پله و دیگری بدون پله است.

تنگ بلاغی

حدفاصل دشت پاسارگاد و دشت سعادت شهر، دره ای سرسبز و زیبا وجود دارد که بنام تنگ بلاغی معروف است. این دره زیبا دارای یک رودخانه دائمی بوده که از روستای قصر یعقوب در شهرستان خرم بید سرچشمه گرفته و پس از گذر از پاسارگاد، تنگ بلاغی، دشت سعادت شهر و جلگه مرودشت به رودخانه کر می پیوندد. وجود رودخانه باعث شد که این دره زیبا از قدیم الایام مورد توجه انسانها قرار داشته باشد.

کاروانسرای مظفری

در نزدیکی آرامگاه کوروش، سازه ای مشتمل بر حیاتی به وسعت 208 مترمربع است که به صورت نامنظم از سنگهای سفید ربوده شده از کاخهای پاسارگاد بنا شده و ایوانی به پهنای 30٫3 متر با جرزهای سنگی نامنظم و چهارگوش و با اتاقهایی کوچک و بزرگ در پشت آن قرار دارد. این بنا کاروانسرای مظفری نام داشته و درب آن به سمت مشرق است. سنگهای سازه با ملات گچ به هم وصل شده و در بعضی از نقاط این سازه ملات بکار برده نشده است. در زمان سامی، قسمتی از این محل تعمیر شده و به دفتر فنی سامی اختصاص داده شد ولی امروزه متروک است.

کاخ دروازه و برج سنگی

کاخ دروازه با وسعت 726 مترمربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت 686 مترمربع بوده که سقف آن را هشت ستون سنگی با ارتفاع تقریبی 16 متر نگاه میداشته اند. یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد هم برج سنگی است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان هست؛ بنایی چهارگوش برج مانند که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی ماند.