گنبد هارونیه

یکی از افسانه ای ترین بناهایی که در خراسان وجود دارد، گنبد هارونیه است؛ بنایی که در 25 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد قرار گرفته است. این بنای آجری بسیار خودنمایی می کند، اما در مورد ساخت آن و همین طور در رابطه با سازنده آن اطلاعات درستی در دسترس نیست و تنها چیزی که واضح است اینکه گنبد هارونیه تنها بنای باقیمانده از شهر ویران توس است. کارشناسان و پژوهشگران سالهاست که بر روی این بنای تاریخی در حال تحقیق هستند تا راز و کاربری آن را کشف کنند. گفته شد که زمان ساخت این بنا به قرنهای هفتم یا هشتم هجری قمری باز می گردد اما این موضوع هنوز بطور کامل ثابت نشده است.

در سالهای اخیر به کمک سازمان آثار ملی و فرهنگی در اطراف بقعه حصار کشیده شده و فضای سبزی را در محوطه بوجود آورده است. در مورد کاربری بنا افسانه های بسیاری وجود دارد که به چند مورد آنها اشاره خواهیم کردیم. یکی از این افسانه ها، مربوط به قرنها پیش بوده که می گفتند هارون الرشید از این بقعه برای زندانی کردن مجرمان استفاده میکرد. اما در برخی موارد دیگر گفته شده که در دوره پیش از اسلام این بنا آتشکده بوده است. حتی در کتب دیگری آمد که این بنا محل شکنجه امام موسی کاظم و تعدادی از پیروان وی بوده است.

علاوه بر اینها، برخی متون قدیمی هم از این بنا به عنوان نقاره خانه و مامونیه نام برده اند. اما هیچ کدام از اینها نمی تواند سندی محکم و مستند باشد و تنها افسانه هایی هستند که در مورد این بنا وجود دارد. به طور کلی نقشه اصلی این ساختمان به صورت 4 گوش ساخته شده و در آن ویژگی هایی از معماری های قرن هشتم هجری بچشم میخورد. ابعاد کلی بنا به ترتیب ضلع شمالی 19٫5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر و ضلع غربی 29 متر است. ساختمان این بنای تاریخی به طور کامل از آجر ساخته شده و دارای سبک معماری آذری است. یک گنبد دو پوسته ای سقف این بنا را می پوشاند و برای تزئین آن از هیچ کاشی استفاده نشده است.

فضای داخلی آن از یک ایوان، 4 شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی تشکیل می شود که تمام اینها در معرض دید بازدید کنندگان قرار دارد. فضای بیرونی نیز شامل سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی و باغچه ای مستطیلی شکل درست روبروی ایوان می شود. بنای هارونیه در کنار ویژگی های تاریخی خود از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد نیز شاخص شده است. بنای تاریخی بقعه هارونیه در مشهد دارای بخشهای مختلفی است که عبارتند از چهار شاه نشین، پنجره های مشبک، ایوانی رفیع، چهار ایوان صلیبی شکل در داخل، هشت طاق نما با قوس جناغی، سردانه و گنبد دو پوسته آجری به بلندی 22 متر از کف زمین.

در این بنا معمار با استفاده از تعدادی طاق نما به همراه قوس پنج و هفت و منفذهای ساده نورگیر سایه روشنی ایجاد گشته که باعث شد هم از بار دیوارها کم شود و هم بنا با شکوه تر به نظر آید. در گذشته، بقعه هارونیه دارای سه در ورودی بوده که امروزه ورودی شرقی و غربی آن بسته شده و به صورت پنجره مشبک درآمده است. ورودی بنا که به سوی جنوب باز می شود، شامل یک ایوان کفش کن با قوس جناغی به ارتفاع 15/50 متر، عمق سه و عرض هشت متر که در دو طرف آن دو جرز پهن با دو طاق نمای کشیده و بلند و یک حاشیه پهن افقی ایجاد شده و در نبش هر یک از دو جرز دو نیم ستون با آجر محکم برپا شده است، می شود.