ارگ کریم خان شیراز

ارگ کریم خان ارگی است که در مرکز شیراز قرار دارد. این ارگ در زمان سلطنت سلسله زندیه ساخته شده و پس از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت و این مکان را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خان معروف شد. در زمان سلطنت سلسله قاجار، از ارگ به عنوان دارالحکومه امرای فارس و از 1310 خورشیدی از آن به عنوان زندان شهربانی استفاده میشد. در سال 1350 هم این ارگ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار گشت. این ارگ زیر نظر وزارت میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می شود و مرمت نیز شده است. این ارگ به عنوان موزه نیز مورد استفاده قرار گرفت. این اثر در 14 خرداد 1351 با شماره 918 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ساخت ارگ بین سالهای 1766 و 1767 میلادی انجام شد و کریم خان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن بکار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به سرعت تمام کرد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما حکمران فارس دستور به بازسازی مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را داد. بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان ها و اتاق های نقاشی شده، آبنماها و باغچه ها از ظرافت خاصی برخوردار هست. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هم هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است. ضلع شرقی شامل حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی هست. برج و باروی چهارگانه به انضمام خندقی که سابقا دور آن حفر شده بود نیز نقش دفاعی بنا را بر عهده داشته اند. ضخامت دیوارها در پایه 3 متر و در بالا 12 متر است. ارتفاع برج ها نیز 14 متر بوده و از آجر ساخته شده اند.

یکی از برج های چهارگانه این ارگ مانند برج پیزا کج شده بود و به این خاطر یکی از جاذبه های گردشگری شیراز به حساب می آمد. روند توقف کج شدگی این برج به لحاظ فنی و مهندسی مورد اهمیت هست. نمای بیرون این بنا آجرکاریست و بلندی دیوارهای کنگره دار 12 متر است که در هر گوشه یک برج 14 متری برپا شد. در قسمت لبه های دیوار جان پناه های بسیار مناسبی جهت دیده بانی و تیراندازی به هنگام جنگ ساخته شده است. ظاهر بنا حتی در محوطه داخلی تزئین زیادی ندارد و تنها به نمای داخلی اتاق ها محدود می شود. مصالح عمده بکار رفته در بنا آجر و سنگ بوده که تنها سنگ مرمر بکار رفته و از تبریز آورده شده بود. ساختمان ارگ دارای دیوارهای بسیار ضخیم و نفوذ ناپذیریست. بیشترین ضخامت دیوارها در دیوارهای بیرونی ارگ وجود دارد. در این دیوارها در قسمت بالا ناودان هایی سنگی جهت باران درست شده و نیز مزغل هایی جهت تیراندازی تعبیه شده است.

برج ها در چهار گوشه ارگ ساخته شده و هر یک 6 متر شالوده دارد. گفته شد در هنگام ساخت این بنا به علت نشست خاک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی جهت ایجاد برج می بایست وزن زیادی را تحمل کند، محل ساخت آن چند متر به سمت غرب کشیده شد و به همین علت هم این برج در راستای برج های دیگر نیست و به شکل ذوزنقه ناقص درآمده است. این برج ها دارای سه طبقه مجزا هستند و توسط راه پله هایی به صورت دورانی قابل رفت و آمد هست. در این طبقات دو اتاق وجود دارد یک اتاق جهت استراحت نگهبانان و یک اتاق جهت نگهداری اسلحه. این برج ها توسط دری به پشت راه دارد. ورودی ارگ در نمای بیرونی با یک تابلوی بزک کاشیکاری صحنه نبرد رستم با دیو سفید مزین شده که مربوط به دوره قاجار است. نمای کاشی کاری محوطه داخلی در ضلع شرقی بالای در ورودی کاملاً از میان رفت. وجود شیر سرها در دور تا دور لبه بام ضمن جلوگیری از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق ها در هنگام بارندگی به خوبی از پنجره های بزرگ گره چینی محافظت می کند.

تمامی اتاق ها از قسمت داخل به هم مرتبط می شود و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی قابلیت رفت و آمد دارند. ورودی اتاق ها کاملا روبروی یکدیگر است و تنها یک فضای راهرو مانند میان دو اتاق فاصله انداخت. اتاق های کوچک بالای راهروها که شامل چهار اتاق در هر ضلع می شود، با مقرنس و تزئیناتی مشابه مزین شد ولی در نقاشی آن مواد و مصالح با درجه کیفیت پایین بکار رفته است. این اتاق های کوچک در قسمت پشتی دارای پستویی هستند که روبروی پستوهای پایین ساخته شده است. افزون بر این اتاق ها در هر ضلع در دو طرف شاهنشین راهروهای کوچکی وجود دارد که راه ارتباطی با محوطه بوده و هیچ ارتباطی با اتاق های اصلی ندارد. به نظر می رسد در راهروها اتاق های کوچکی ساخته شده که توسط پلکانی به راه رو پایین متصل می شود. این فضا بیشتر جهت استراحت غلامان بوده است.

شاه نشین های سه ضلع شمالی غربی و جنوبی مرسوم به تالار بلند پایه بهشت پیرایه است. شاهنشین شمالی برای زمستان بسیار مناسب هست. دو ستون جلوی این شاه نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک بوده که بر روی آن تزئینات گل شاه عباسی نقش بسته است. در این شاه نشین که نمای بسیار زیبایی دارد، یک نیم کاسه مقرنس رو به حیاط وجود دارد و زیر آن بخاری دیده شده و سقف کاذب آن هم چوبی بوده است. حوض آب هم با سنگهای یکپارچه ساخته شده و با فواره هایی همراه است. جنس سنگ آن از نوع آهکی و معروف به اتابک بوده و این نوع حوض در برابر آب بسیار مقاوم است. حوض های شمالی و جنوبی در امتداد خود آبراهه ای دارند که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی منتهی می شود.

حمام ارگ جزو نخستین حمام های اختصاصی با این سبک در ایران بوده و جهت استحمام خانواده سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفته است. قسمت اول ورود به حمام سربینه آن هست. این مکان چهار سکو جهت نشستن و لباس کندن دارد. در وسط این قسمت حوض هشت گوشی وجود داشته و در گوشه ای از سربینه محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان کشیدن تعبیه شد. در زیر سکوهای سربینه هم محل گذاشتن کفش و بسته لباس دیده می شود. سربینه توسط راهرویی به گرمخانه متصل گشت. گرمخانه حمام سه قسمت را شامل می شود: فضای گرمخانه، خزینه و نورخانه. کانال هایی هم جهت برقراری جریان هوای گرم به زیر دیگ خزانه متصل است.