ارگ علیشاه تبریز

ارگ علیشاه به بازمانده های ایوان جنوبی مسجد علیشاه در شهر تبریز گفته می شود. این اثر در تاریخ 15 دی 1310 با شماره 170 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. بنای نخستین ارگ به دوره ایلخانان در اوایل سده هشتم هجری قمری باز می گردد که بنای بزرگ ناتمامی با هدف اولیه ساخت مسجد ایجاد شد. در سالهای بعد با استفاده از دیواره های به جا مانده از بنای نخستین مسجد، قلعه ای نظامی به جای آن ساخته شد که سالها به عنوان باروی نظامی و بخش جنوبی دیوار شهر مورد استفاده قرار گرفت. استفاده از این بنا به عنوان قلعه نظامی به ویژه در دوران قاجار تا پایان حکومت خودمختار آذربایجان مشهود بود. در زمان حکمرانی سلسله قاجار با افزودن پیوست های گوناگون از جمله کارخانه ریخته گری توپ، عمارت کلاه فرنگی و ساختمان سربازخانه بنای نظامی تکمیل شد. بخش های اضافه شده به دیوارهای نخستین هم در دوران پهلوی تخریب گشته و بخش هایی نیز در دوران پس از انقلاب تخریب شدند.

امروزه تنها دیواره جنوبی ارگ پابرجا مانده که در ساعاتی از روز برای بازدید عموم آزاد است. محوطه اطراف ارگ در دهه های پس از انقلاب دستخوش تغییرات زیادی گشته و برای احداث مصلی در نظر گرفته شد. در فضای پیرامون ارگ مسجد بزرگی بنام مصلی بزرگ تبریز بنا شده که بخشی از فضای دیداری ارگ را تهدید کرد. از این مصلی در مراسمات گوناگون دولتی و در روزهای جمعه برای برگزاری نماز جمعه استفاده می شود.

سبک و سیاق معماری بکار رفته در ساخت بنای ارگ را باید یکی از ماندگارترین الگوهای معماری اسلامی بوجود آمده در کشورمان بدانیم. معمار آن کسی نبود جز استاد فلک تبریزی که طبق گفته های استاد پیرنیا، وی از سبک معماری به نام شیوه آذری برای ساخت این بنا استفاده کرد. این شیوه از ساخت و ساز که به آن سبک مغولی ایرانی یا فقط مغولی خالی نیز گفته می شود، در بین سالهای 1256 تا 1336 میلادی یعنی درست در زمان حکومت شاهان ایلخانی بر ایران رواج داشت. ارگ تبریز از ساروج و مصالح بسیار باکیفیت و بادوامی ساخته شد، زیرا با اینکه قسمتهای اعظمی از آن در اثر وقوع زلزله هولناک تبریز در سده دهم هجری از میان رفت اما همچنان قسمتی از دیوارهای مرتفع این بنا جهت بازدید باقی مانده است. قسمتهای برجای مانده از ارگ تبریز متشکل از 3 دیوار بلند به ارتفاع 26 متر و عرض کلی 30 متر بوده که حتی میتوان از فاصله مکانی بسیار دوری هم شاهد استواری آنها در زیر آسمان تبریز بود.

این دیوارها در اصل ایجاد کننده شبستان جنوبی مسجد علیشاه بحساب آورده می شوند که امروزه همچون یک ایوان بزرگ در مرکز استان آذریایجان شرقی خودنمایی می کنند. طبق کاوش باستان شناسان، آنان به هنگام حفاری های خود در محوطه این بنا متوجه شده اند که چیزی نزدیک به 7 متر از ارتفاع دیوارها نیز در داخل خاک پنهان شده بود. به دلیل قدمت بالا و آسیبهای جدی که به ساختار درونی و بیرونی ارگ علیشاه در طول تاریخ خورده و این اثر تاریخی بلایای طبیعی زیادی را پشت سر گذاشته، هیچ تصویر قابل استنادی از نمای کلی آن در کتب مختلف تاریخی وجود ندارد و تنها ما می توانیم از روی گزارشات و سفرنامه مورخان و گردشگران نامی همچون حمدالله مستوفی، ابن بطوطه، بدرالدین محمودالعینی، مرتضی میرزا به تصور کلی از ارگ تبریز دست پیدا کنیم.