گشت و گذار در میان گور دخمه زرتشتیان یزد

ایران، از جمله کشورهایی است که در دل خود اقلیت های مذهبی زیادی را جای داده و یکی از ده ها اقلیت مذهبی موجود در کشور عزیزمان ایران، زرتشتیان هستند. اگرچه در هر گوشه از این مرز و بوم می توان پیروان این آیین مذهبی را مشاهده کرد، اما در شهر یزد، تعداد بیشتری از خانواده های زرتشتی را می توان مشاهده کرد. این خانواده ها، به دلیل قرار گرفتن در یک جغرافیای بکر و بی نظیر همچون کویر دارای روحیات منحصر به فردی می باشند. روحیاتی که مزین به مهمان نوازی و روی گشاده و خلق و خوی نیکو است و همین ویژگی های شایسته است که سبب می شود همه ساله گردشگران زیادی به شوق دیدن شهر یزد و آشنایی با گور دخمه زرتشتیان یزد سفر کنند. زرتشتیان این منطقه از کشورمان، همواره با خون گرمی بی مثالی از میهمانان خود استقبال به عمل می آورند. در رفتار آن ها آرامش بی مثالی وجود دارد که از دل سنت ها و باورهای آیینی آن ها جوشیده و سر بر آورده است. گویی این آداب و اعتقادات بذر آرامش را در دل این مردمان شریف کاشته و این بذر چون یک درخت بارور شده که همه هموطنان را زیر سایه گرمش پناه می دهد. شاید به همین علت است که هیچگاه گردشگران از تماشای شهر یزد خسته نمی شوند. شهری که به عنوان شهر بادگیرهای ایران زمین شناخته می شود و از نظر تاریخی در کنار شهر ونیز کشور ایتالیا در رتبه دوم جهانی قرار دارد. شهری که به گواه تاریخ و آثار و اشیای کشف شده در آن، شاهد ظهور و حضور تمدن های گوناگون بوده و از هر عصر و دوره ای میراثی را به یادگار نگه داشته تا به رخ جهانیان بکشاند. برخی از این میراث باقی مانده فرهنگی هستند، برخی تاریخی و برخی دیگر نیز از نشان های مذهبی بهره جسته اند و بی شک آثار مذهبی مربوط به زرتشتیان جایگاه قابل ملاحظه ای از این لیست بلند بالا را از آن خود کرده، چرا که این شهر به عنوان پایگاه اصلی زندگی زرتشتیان ایران شناخته می شود. طبق نوشته های به جا مانده از دوران تاریخی گوناگون، از سال های پیش از طلوع خورشید اسلام در کشور ایران، پرستندگان اهورامزدا و پیروان دین زرتشت در این شهر سکونت داشته و حتی بعد از ورود اسلام به مرزهای کشورمان این تمرکز از بین نرفت. به موجب این حضور مستمر و باشکوه زرتشتیان در شهر یزد، بناها و آثاری را نظیر زیارتگاه های زرتشتیان یزد می توان در این شهر یافت که از این آیین به جا مانده است. یکی از این یادگارها بدون تردید گور دخمه زرتشتیان یزد است که توسط پیروان دین زرتشت بنا شد. این دخمه زرتشتیان یزد که یکی از عجیب ترین و در عین حال پر رمز و رازترین سازه های بشری می باشد، محل دفن مرده های زرتشتیان بوده است. طبق اعتقاد پیروان دین زرتشت، تا پنچ دهه قبل، اگر فردی از پیروان این دین چشم از جهان فانی فرو می بست، به این دخمه منتقل می شد، تا در سازه ای که رو باز است، طعمه کرکس ها حیوانات دیگر شود، چرا که زرتشتیان معتقد بودند تنها به این روش است که روح متوفی به آرامش می رسد. آرامشی که از طریق ورود به چرخه غذایی احشام پدید می آید. هر چند از روزهای عمل به چنین سنتی سال ها گذشته، اما هنوز هم در اطراف شهر یزد، دخمه هایی دیده می شود که روزی در آن ها چنین آیینی بر پا می شده است. آیینی که نه تنها برای سایر ایرانیان که حتی مردم جهان نیز جالب توجه است و برای دیدن بقایای آن به سوی یزد در مرکز ایران سفر می کردند. ما نیز قصد داریم که شما را به تماشای زیارتگاه های زرتشتیان یزد ببریم و از دلنوشته های تاریخی نام هایی را بیابیم و به شما نیز بشناسیم. البته که لازم است پیش از آن به صورت کامل با گور دخمه زرتشتیان یزد آشنا شوید و دخمه های پر آوازه و تاریخی شهر یزد را در دفتر ذهنتان ثبت کنید. پس ما را در این گشت و گذار همراهی نمایید.

گور دخمه زرتشتیان یزد، صحنه و بستری برای به نمایش در آمدن یک آیین مذهبی

اگر کمی در میان کتاب های دایرة المعارف فارسی جستجو کنید، با عبارت دخمه روبه رو می شوید. عبارتی که در معنای آن کلماتی چون دژخانه و سرای پلیدی درج شده است. شاید به همین دلیل است که این نام را بر روی سازه هایی گذاشته اند که در آن مردگان در معرض حمله کرکس ها و سایر حیوانات درنده قرار می گرفتند. سازه هایی که در زمان های بسیار قدیم به صورت طبیعی و به دست باد و باران ایجاد می شدند و پس از چندی، خود زرتشتیان برای حفظ و حراست آیین شان آستین بالا زدند و با استفاده از خشت خام و گچ های مرده، بنایی با همین کارکرد بنا نمودند. بنایی رو باز و بدون سقف که اغلب در فاصله ای زیاد از شهر قرار می گرفتند تا هر یک از حیوانات درنده که قصد خوردن مردگان زرتشتی را دارند، بتوانند به راحتی به این مکان رفت و آمد داشته باشند. این حیوانات به پیکر قرار گرفته در دخمه ها حمله می کنند و پس از تغذیه کردن از گوشت بدن آن ها از این مکان خارج می شوند. پس از گذشت چند روز بازماندگان فرد از دنیا رفته به دخمه مراجعت می کنند و استخوان ها و بقایای جسد قرار گرفته در دخمه را به درون چاهی می ریزند و سپس کف دخمه را که پوشیده از خشت خام می باشد را آب و جارو می کنند تا هم محیط دخمه زرتشتیان یزد از هر گونه آلودگی پاک گردد و هم این آلودگی به محیط بیرون منتقل نمی شود. هر چند این اتفاق ناگوار است و موجب آلام روحی زیادی برای فردی که عزیزش را از دست داده، می شود اما زرتشتیان با مدد گرفتن از توصیه های دینی خود بر مرده های خود شیون و زاری نمی کنند و در فراغ آن ها صبوری می کنند، چرا که زرتشت بزرگ به آن ها توصیه کرده که در مرگ عزیزانشان شیون و زاری به راه نیاندازند و صبر پیشه کنند تا در جهانی دیگر با خوشحالی کنار آن ها حاضر شوند. طبق نقشه ها و مستنداتی که در موزه های شهر یزد دیده می شود، متوجه می شویم که برای ساخت گور دخمه زرتشتیان یزد نیاز است که 4 میخ بزرگ، 36 میخ متوسط و 260 میخ کوچک درون زمین فرو برود. این عمل همزمان با زمزمه کردن "یتا اهوا" روی می دهد و بعد ریسمانی سفید رنگ از جنس نخ پنبه ای را سه دور بر دور این میخ های فرو رفته تاب می دادند تا محوطه کلی دخمه طراحی شود و فضای اصلی مورد محاسبه قرار گیرد. بعد از این محاسبه است که سازندگان دخمه که همگی از پیروان دین زرتشت هستند در اطراف این محیط قرار می گیرند و شروع به خواندن دعاهای "سروش باج" و "دیدوا مروتی" می کنند. بعد از این عمل همان افراد، به داخل محیط تعیین شده با نخ های پنبه ای می روند و 100 مرتبه "اشم هو" را بر زبان می آورند و بعد از خواندن 200 مرتبه ای "یتا اهو" مشغول به قرار دادن 300 سنگ کوچک درون این محیط می شوند. این مقدمات که برگرفته از عقاید مردمان این آیین می باشد، زمینه ای برای ساخت بنای گور دخمه زرتشتیان یزد بوده است. دخمه هایی که برخی از آن ها هنوز هم بعد از گذشت صدها سال با شکوه خودنمایی می کنند و برخی از آن ها هنوز هم باشکوهی بی مثال در اطراف یزد نیز دیده می شود. قصد داریم در ادامه سه دخمه معروف شهر یزد را معرفی نماییم. پس ادامه نوشتار زیارتگاه های زرتشتیان یزد را از دست ندهید.

دخمه ای به قدمت تاریخ، دخمه شریف آباد شهر یزد

یکی از دخمه های موجود در شهر یزد، در نزدیکی روستای شریف آباد شهر اردکان قرار گرفته است. این دخمه که به دخمه شریف آباد نیز شهره است، در واقع دو دخمه هست که بر روی تپه های کم ارتفاعی بنا شده اند. این دو دخمه که امروزه به سازه ای متروکه بدل شده، دارای ویژگی های منحصر به فردی می باشد که اهالی فن را انگشت به دهان کرده است. دخمه ای که در زوایه چپ قرار گرفته، دارای دیواره های دوجداره می باشد. این دیواره ها که بسیار بلند و مرتفع هستند، امکان تماشای محیط داخلی را دشوار ساخته می کنند. زمانی که به درون این دخمه در بین زیارتگاه های زرتشتیان یزد پای می گذارید، با چاهی رو به رو می شوید که در میانه دخمه واقع شده و زمانی پر از استخوان های باقی مانده از مردگان اهالی این شهر و روستا بوده است. استخوان هایی که دیگر از آن ها اثر قابل ملاحظه ای از آن ها باقی نمانده و با کنش و واکنش های طبیعی به طبیعت بازگشته اند.

دخمه ای با عظمت به نام برج خاموشان در شهر یزد

از دیگر دخمه هایی که در شهر یزد واقع شده، می توانیم به برج خاموشان یا برج سکوت اشاره ای داشته باشیم. دخمه ای که به گواه تاریخ 200 یا 300 سال پیش ساخته شده و با قرار گرفتن بر روی یک کوه رسوبی کم ارتفاع توانسته، برای خود نامی دست و پا کند. این دخمه که از دو سازه سنگی دوار ساخته شده، از قدیمی ترین سازه های این شهر به حساب می آید. گفته می شود که یکی از این برج ها به نام برج مانکجی هاتریا که در واقع یک عمارت میان خالی است، قدیمی تر از عمارت دیگر می باشد. البته برج گلستان که عمارت دوم این دخمه به شمار می آید نیز دارای شاخصه های بی نظیری است. به عنوان مثال، قطر 25 متری این عمارت در کنار دیواره های 6 متری همان شاخصه هایی است که سبب شده تا قدمت کمتر این عمارت زیاد به چشم نیاید. به علاوه که عمارت قدیمی تر مانکجی هم قطری 15 متری را دارا می باشد و این نشان می دهد که سازندگان این دخمه ها در بین زیارتگاه های زرتشتیان یزد چه سختی هایی برای ساخت این سازه متحمل شده اند. زمانی که به میهمانی این دخمه بروید، در قسمت شمالی این منطقه، بناهایی از جنس خشت و گل و آجر و یا سنگ را نیز می توانید مشاهده کنید. طبق گفته راهنمایان منطقه، این ساختمان ها، برای اقامت زرتشتیان و عبادت آن ها ساخته شده و در زمان خود به کاملترین تجهیزات عصر خود مزین بوده است. راهنمایان عنوان می کنند که این بناها خیله نام داشته و هر کدام از این خیله ها میزبان شخصیت های مهم دین زرتشت بوده است. به علاوه آن ها معتقد هستند که این منطقه از زمان صفویان مورد استفاده زرتشتیان بوده و پیروان این دین، مرده های خود را به دورن دخمه ها می بردند و سپس به درون خیله ها می رفتند. درون این خیله ها اتاقک هایی وجود داشته که به آن ها آتش سوز می گفتند و دارای امکاناتی برپایی آتش بوده است. زرتشتیان آتش بر می افروختند و با تاباندن نور آتش سوزها به درون دخمه ها برای روح مرده خود آرزوی آرامش می کردند، چرا که این مردمان عقیده داشتند که تا سه روز روح مردگانشان در حوالی محل دخمه در حال پرواز است و با تابش نور است که می تواند به آسمان عروج کند، چرا که این تابش نور ترس از تاریکی و تنهایی را از مرده دور می کند و به او اجازه رسیدن به منبع آرامش را می دهد.

دخمه چم در حوالی روستای چشم شهر یزد

آخرین دخمه ای که در حوالی شهر یزد قرار گرفته، دخمه پرچم یا دادگاه چم نام دارد. این دخمه که در نزدیکی شهرستان تفت این شهر و در حوالی روستای چم این استان قرار گرفته است، به دست ارباب جمشید ساخته شده است. اگرچه خیلی از بخش های این دخمه فرسوده شده و دیگر کاربردی ندارد، اما بر روی دیواره های آن اثاری دیده شده که ارزش تاریخی بنا را دو چندان ساخته است. یکی از این آثار، لوحی است که در بالای درب و ورودی این دخمه نصب شده و بر روی آن چنین عباراتی درج شده است: "به نام خداوند خالق و آمرزنده، به همت و کوشش ارباب جمشید پور آمورزش پناه بهمن برای یادگاری روح شاد دین یار مرحوم شهریار منشی باشی، این بنای دادگاه جهت آسودگی رزتشتیان تفت و حومه آن بنا شده و به مباشرت بهشتی روان رستم دین یار و سرپرستی مرزبان ظهراب تفتی و استادی استاد بهمرد مهربان هرمزدیار مبارکه اتمام یافت. به تاریخ داد اورمزد و آذرماه باستانی سنه 1276 یزگردی". همین کتیبه با این اختصار به خوبی نشان می دهد که تاریخ ساخت و اتمام این بنا چه زمانی بوده است، چه کسانی دست اندرکار ساخت این بنا بوده و چه کسانی در ساخت و اتمام این بنا دست به کار شده اند. سال هاست که میراث فرهنگی و گردشگری کشورمان به دنبال حفظ و حراست هرچه بهتر این دخمه می باشد، چرا که شناسنامه این دخمه در بین زیارتگاه های زرتشتیان یزد به دیواره بنا الصاق شده و می تواند سند محکمی باشد بر ادعای اهالی فن نسبت به تاریخ و سرگذشت این بنا. علاوه بر سه دخمه یاد شده، سازه های مشابه دیگری نیز در ایران دیده می شود که هر کدام از آن ها رموز خاص خود را در سینه نهان کرده اند. اگر می خواهید که از رازهای سر به مهر این بناهای راز آلود اطلاع حاصل نمایید، کوله پشتی خود را آماده کنید و به تماشای این سازه های تاریخی و مذهبی بروید.