قلعه هرمز | قلعه ای نظامی برای استقرار سربازان

جزیره هرمز با واقع شدن در مسیر راه یابی (جاده ابریشم) و نیز به سبب مهاجرت ایرانیان زرتشتی به جزیره که به دلیل رهایی از بدرفتاری اعراب با آنان به قصد عزیمت به هندوستان مدت پانزده سال در این جزیره زندگی می کردند رونق دو چندان به این جزیره دادند به طوری که کلیه اقلام تجاری در این جزیره داد و ستد می شد و هرمز به مرکزیت بازرگانی تبدیل شده بود. این روند تجاری تا سال 1507 میلادی (913 هجری قمری) با لشکرکشی پرتغالی ها به منظور توسعه های استعماری ادامه داشت، فرمانده این ارتش استعمارگر در این منطقه البوکرک به منظور باج گیری و کنترل تنگه این قله را به سبک معماری اروپایی بنا گذاشت. کار ساخت و ساز قلعه که برجی بلند در جوار آن پیش بینی شده بود توسط مردم جزیره و بردگانی که پرتغالی ها به همراه خود از سایر کشورها به جزیره آورده بودند در منتهی الیه دماغه جبهه شمالی جزیره همانطور که گفته شد و در کنار ساحل بنا نهاده شد. پایام سلطه پرتغالی ها بر این جزیره را شاه عباس کبیر در سال 1310 هجری قمری رقم زد و دگر بار پس از یک قرن جزیره هرمز به آغوش مهین پر گوهر ایران بازگشت. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای معرفی قلعه هرمز یکی از زیباترین دیدنیهای جزیره هرمز...

قلعه هرمز

بعد از فتح جزیره هرمز در سال 913 هجری (1507 میلادی) به منظور حمایت از منافع دولت پرتغال قلعه ای مستحکم در تاریخ 17 جمادی الثانی 24 اکتبر همان سال ساخته شد. که در نقطه شمالی جزیره قرار دارد. این دژ چهار برج به ارتفاع 12 متر دارد و قطر دیوارها 3.5 متر است. این بنا از دیدنیهای جزیره هرمز گنجایش حدود 2 هزار نفر دارد. ورودی و خروجی های مخفی اصطبل ها – انبار آذوقه – آب انبارها و ساختمان های متعدد مقاوم در برابر بمباران توپخانه ها ساخته شده است. سرانجام در زمان شاه عباس صفوی توسط امامقلی خان سردار ایرانی در سال 1032 ه ش بعد از 17 سال سلطه پرتغالی ها این قلعه فتح شد.

موقعیت قلعه هرمز

قلعه هرمز از دیدنیهای جزیره هرمز در قسمت شمالی جزیره با برج های سر به فلک کشیده خود را به معرض نمایش می گذارد. نحوه استقرار آن به گونه ای است که بتوانند با قدرت نسبت به مسیر کشتی های تجاری گامبرون نظارت داشته باشند، قسمت اعلیا بافت مسکونی هرمز به قلعه منتهی می شود. بافت مسکونی هرمز در یک طرف قلعه قرار گرفته و این قرارگیری مانع از شورش اهالی از جهات مختلف قلعه می شود و به عبارتی نظامیان پرتغالی برای سرکوبی شورش های محلی کافی بود، از یک طرف دیوارهای قلعه را به کنترل خود بگیرند.

کاربری فضاهای قلعه هرمز

کاربری قلعه هرمز جهت استقرار سربازان بوده و همانند کاربری قلاع اروپایی به عنوان مکانی جهت تجمع نیرو و پادگان نظامی و در عین حال مسکونی استفاده می گردید. در قلاع دورافتاده در ممالک استعماری کاربری سکونتی به مراتب به علت امکانات امنیتی احتمالا ضعیف تر بوده و کاربری نظامی شکل قوی تری را به خود می گیرد. فضاهای مورد نیاز در یک عملکرد نظامی در این قلعه از دیدنیهای جزیره هرمز به گونه زیر پیش بینی شده است.

فضاهای ورودی و انبار: محل ورود به این قلعه به منظور ممانعت از ورود نابجا اهالی و شورشیان و... به شکل قدرتمند و پنهان در مجموعه قرار می گیرد. ورود در دو مرحله و از دو مکان متفاوت در این قلعه انجام می پذیرد. نخست – جبهه شمالی از طرف دریا دوم – جبهه جنوب از طریق برج جنوب شرقی که از راه فرعی به این مجموعه وارد می شود، عرض ورودی ها 1.5 متر است که درب چوبی و درگاه های سنگی داشته است.

بخش فرماندهی: این فضا در روی سکوی جنوبی در کنار فضای ورودی جنوبی شکل گرفته است. که یکی از امن ترین فضاها در کل قلعه است از طرف نزدیک ترین فضا به ورودی جنوبی نیز می باشد که در صورت لزوم بهترین امکانات ورود و خروج را دارا بوده. این فضا شامل محل استراحت، مقر فرماندهی می باشد که به وسیله یک فضای ارتباطی بهترین ارتباط را با برج اصلی می ساخته است.

زندان: یکی از فضاهای پیش بینی شده در عملکردهای نظامی زندان است. این فضا در دورافتاده ترین و سخت ترین موضع قلعه قرار گرفته است که از فرار زندانیان جلوگیری به عمل می آورد. زندان براساس مصالح کلی بنا از سنگ و ملات ساروج است و از حجره هایی بدون نور و تهویه نامناسب تشکیل شده است.

کلیسا: اهمیت به دین برای نگهداری و ایجاد پایبندی سربازان در چهارچوب های معنوی دلیلی محکم جهت ساخت کلیسا در بناهای نظامی بوده، همچنین برای انجام فرائض دینی ساکنین قلعه فضای کلیسا که در صحن اصلی قلعه در ناحیه جنوبی مستقر شده است، ضروری می نمود. معماری داخلی کلیسا براساس کلیساهای اروپایی از یک تالار ستون دار تشکیل شده که به شکل مستطیل کشیده ای می باشد و در سمت جنوب غربی شکل گرفته است. محراب و محل واعظ کشیش در انتهای این کشیدگی قرار دارد.
این فضا به وسیله پنج پله از صحنه حیاط جدا شده است و دارای دو ردیف ستون مدور است که هر ردیف 5 ستون دارد بر روی این ستون ها پوشش به شکل چهار ترک بوده و به شکل رمانسک پوشیده شده است. در اطراف این تالار یک غلامگرد حول فضای اصلی گردش کرده است.

آب انبار: فرم این آب انبار بیضی شکل بوده که دور تا دور آن غلامگردهایی به عرض 1.20 وجود دارد در وسط آن سه ردیف ستون با ابعاد 1.20*1.20 قرار دارد. سقف آب انبار توسط قوس های بین ستون ها که کاربندی آن ها از گچ می باشد برپا شده است. این کاربندی شکل یک قالب عمل می کند و بین آن ها از سنگ لاشه یا مرجانی پر می شود. فضای داخلی به وسیله ملات گچ مخلوط با خاک سنگ و ساروج اندود شده است.

اقامتگاه سربازان: در جبهه های شمالی، شرقی، غربی اتاق هایی با پوشش گهواره ای سقف دیده می شود که محل اقامت سربازان بوده است. این اتاق ها تنها از یک جبهه به حیاط مرتبط هستند و این جبهه تنها بخش ارتباطی با مابقی فضاهاست.

برج اصلی: این برج محل دیدبانی و فضای قرارگیری فرماندهی جهت همراهی و هماهنگی افراد است که در جبهه جنوبی قرار گرفته و دو دید بسیار مناسب به ساحل غربی و بافت مسکونی جنوبی قلعه دارد این فضا به وسیله پلکان به فضای اصلی حیاط مرتبط است.

برج های دیدبانی: در چهارگوشه قلعه در چهارطرف آن چهار برج با پیشانی برآمده امکان دیده بانی و حفاظت قلعه را به وجود می آورد که محل قرارگیری توپ ها و مهمات نیز در این مکان ها پیش بینی شده است. قسمتی از برج شمالی شرقی و تمامی برج شمال غربی به علت رطوبت مستقیم دریا و پیشروی آب دریا از بین رفته است که در بدنه غربی برج مربوط برای خواناسازی کالبدی اصلی اثر دیوارسنگی توسط میراث فرهنگی استان ساخته شده است. برج های شمالی و برج جنوب غربی برای کنترل دریا و برج اصلی و برج جنوب شرقی جهت کنترل بافت مسکونی و ساحل شرقی در نظر گرفته شده است.