ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان صورت پذیرفت.

اگر گذرتان به میدان نقش جهان و بازار بزرگ افتاد، از ابتدای آن تا بازار مخلص نیز راه زیادی نیست. آنجا و در همسایگی بانک سپه، حمامی متعلق به دوره صفوی قرار دارد که اگرچه درب آن بسته است اما کمتر کسی است که بداند این در به کدام حمام تاریخی اصفهان باز می شود.

صحبت از حمام شاه است که در شمال شرقی میدان نقش جهان قرار دارد و با استناد به سفرنامه شاردن، شاه عباس اول این حمام را برای استحمام خود ساخت و در برخی از روزها به عموم مردم نیز اجازه میداد تا از آن استفاده کرده و در آن حمام کنند. این حمام بجا مانده از عهد صفوی که احداث آن را هم زمان با مدرسه ملا عبدالله دانسته اند، به دلیل ویژگی های تاریخی و معماری خود در تاریخ 17 اسفند 1381 با شماره 7649 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اما براساس آنچه در وبسایت صندوق توسعه و احیای بناهای تاریخی کشور آمده، حمام شاه اصفهان که دارای مساحت هزار مترمربع است، از اردیبهشت 1400 برای مرمت و احیا و استفاده با عنوان «حمام ایرانی (بهداشتی درمانی)، فرهنگی (موزه حمام)» به بخش خصوصی واگذار شده و در حال مرمت است.

ما نیز بر آن شدیم تا درباره این حمام تاریخی بیشتر بدانیم؛ از این رو محسن بهزاد، کارشناس ارشد مهندسی معماری و پژوهشگر معماری ایرانی به بیان جزئیاتی درباره حمام شاه پرداخته است.

او پیرامون ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان بیان کرد: حمام شاه یا حمام شاه اصفهان در زمینی مستطیل شکل با 27 ضلع به طول بیشترین مقدار 50 متر و به عرض بیشترین مقدار 30 متر در هزار مترمربع زیربنا طراحی و با ارتفاع یک و نیم متر پایین تر از کف بازار مخلص ساخته شده است. حمامی که در آن هیچ گونه کتیبه تاریخ داری وجود ندارد اما ظاهراً این حمام را شاه عباس اول برای استحمام خود بنا کرده بود و در بعضی از روزها به عموم مردم اجازه میداد که از آن استفاده کنند.

بهزاد ادامه داد: این بنا در نزدیکی مدرسه علمیه مرحوم ملا عبدالله شوشتری قرار دارد و شاید هم زمان با احداث این مدرسه ساخته شده است و در دوران قاجار و پهلوی مرمت شد و تا سال 1375 خورشیدی دایر بوده است؛ ضمن اینکه به دلیل ساخته شدن این حمام در راسته بازار، همیشه مردانه بود، زیرا تا چند دهه قبل زنان در بازار اصفهان به صورت مستقیم کارآیی و حضور نداشتند و بعضاً تولیدات آنها به بازار می آمد و در مکانهای خصوصی تری مانند خانه ها و کارگاه های خانگی به فعالیت مشغول بودند.

این پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه حمام شاه با 2 ورودی اصلی و فرعی به ترتیب در بازار مخلص و بازار دواتگرها یا سماورسازها و در گوشه میدان نقش جهان و در کنار چهارسوی زیبا و نفیس مدرسه ملاعبدالله قرار دارد، گفت: حمام شاه به «حمام شاهزاده ها» در بازار صباغان، «حمام جارچی» در بازار قلندرها، «حمام حاج بنا» در کوچه چاه حج میرزا، «حمام خواجه ها» در پشت مطبخ، «حمام شیخ لطف الله» در ضلع شرقی میدان نقش جهان، «حمام الله بیک» در بازار بزرگ، «حمام ذوالفقار» در بازار و محله نیم آورد «حمام بیگدلی» در شمال شرقی میدان نقش جهان نزدیک بوده است.

او که فرزند مرحوم استاد علی بهزاد، بنا و معمار چیره دست اصفهانی است، با اشاره به وجود رسمی بندی نیمکار تنک دوپا قالب سرسفت در هردو ورودی حمام شاه اصفهان افزود: ورودی اصلی حمام شاه که در بازار مخلص قرار دارد دارای رسمی گچی نیمکار 12 در ابعاد یک متر و 30 سانتیمتر در 3 متر است که آلتهای این رسمی به ترتیب شمسه آن با تزئینات نقاشی گل و برگ و فرشته و پرنده، ترنج ها با نقوش گیاهی و پرنده، پا باریک ها با تزئینات گلدان و گل، هفتی ها با نقوش گیاهی، نصف سوسنی ها با گل و برگ و درنهایت سوسنی وسط با اسلیمی گل و برگ و فرشته ها و نیز تاج تزئین شده است.

بهزاد با بیان اینکه بدنه های ورودی این حمام پس از ازاره با کاشی مربع فیروزه ای و هره های آجری تزئین شده، تصریح کرد: پس از عبور از سردر به هشتی داخلی می رسیم که ابعاد آن 2 و نیم متر در 2 و نیم متر است و بر فراز آن رسمی بسیار زیبا و نفیس گچی با نقاشی های اسلیمی تزئین شده که بر بدنه این هشتی از کف، سنگ ازاره 60 سانتیمتری از جنس سنگ لاشتر تیشه ای و با حجاری های گلهای اسلیمی نصب شده است. اسلیمی های رسمی بندی بر روی سنگِ ازاره و در نبش ازاره، خطوط اصلی رسمی نقش بسته است. نوع رسمی آن نیز تمام کار دوازده فیل گوشدار است که باز هم از جنس گچ ساخته شد.

او پیرامون ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان ادامه داد: با عبور از هشتی با چرخش زیبای 90 درجه و 45 درجه به فضای بزرگ سربینه وارد می شویم. دقیقاً روبروی این ورودی، غرب سمت دیگر سربینه، فضای 8 ضلعی آن و ورودی جنوبی حمام قرار گرفته که بازهم با چرخش زیبای 45 درجه به هشتی و سردر جنوبی می رسیم. این هشتی فاقد تزئینات کاربندی است اما سردر دارای رسمی بندی ساده بدون تزئینات و از نوع رسمی نیمکار دوازده دو پا قالب سرسفت است؛ ضمن اینکه به لحاظ طول و عرض تحمیلی این دو سردر و حمام، رسمی های بسته شده دچار نقص هستند که با 4 عدد ستون سنگی از جنس سنگ لاشتر و سرستون های پله ای آن و نیز راهروی اطراف آن، فضای زیبایی را خلق کرده اند.

این مهندس معمار با بیان اینکه قوس یا چفت یا دور اصلی کلی قسمتها از نوع تیزه دار مربع و نیز خفت و پنج تند است، گفت: حوضخانه دارای 3 چشمه طاق اصلی و 6 چشمه طاق کناری و فرعی است. در فضای حوض خانه و در راهروهای اطراف آن از قوس نیم دایره و در بعضی از قسمتهای میان در از قوس کمانی یا هلالی استفاده شده است. در قسمت شمال شرقی گرمخانه نیز فضایی به نام کیسه کش خانه قرار داشته که آب مصرفی آن از حوض بزرگی در فضای مجاور تأمین میشده است؛ در پشت خزینه نیز فضای تون واقع شده که دارای ابعاد 3 متر در 3 متر است.

او افزود: در گلویی سقف سربینه، اندک تزئینات نقاشی و نیز در یکی از ترنج ها نقاشی فردی با دو سر نقش بسته است که شاید مفهومی را دربر دارد. در سقف سربینه علاوه بر نورگیر مرکزی و میانی، 4 نورگیر نسبتاً بزرگ در بدنه عرقچین برای نوردهی بیشتر تعبیه شده است. بعد از عبور از سربینه برای رفتن به گرمخانه به قسمت میان در وارد می شویم که با چرخشی 45 درجه به سمت چپ و مجدداً چرخشی 45 درجه دیگر بازهم به سمت چپ، به فضای اصلی حمام یعنی گرمخانه وارد می شویم. این فضا که بازهم 8 ضلعی است کمی کوچکتر از فضای سربینه و دارای ابعاد 8 متر در 8 متر است. پس از ورود به گرمخانه، درست از همان جهت که وارد شدیم و در روبرو فضای خلوت دیده می شود که در یکی از ضلع های گوشه 8 ضلعی گرمخانه وجود دارد و ابعاد مفید آن 3 و نیم در 6 و نیم متر است.

بهزاد پیرامون ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان توضیح داد: سمت راست خلوت، خزینه به ابعاد 2 و نیم در 6 متر ساخته شده و راهی فرعی با 3 پله نیز از خزینه به خلوت تعبیه شده است. راه ورود به خزینه از طریق مدخل کوچکی امکان پذیر بود که امروزه مسدود شده است. در سمت چپ خلوت و درست در یکی دیگر از اضلاع 8 ضلعی گرمخانه نیز فضای چال حوض قرار دارد که از آن در روزگار قدیم به منظور آب تنی و بازی در آب و زدن پشتک و پارو استفاده میشد و عملکرد آن شبیه استخرهای امروزی است.

این کارشناس ارشد معماری اضافه کرد: پس از بررسی ورودی جنوبی مجدداً به سربینه حمام بر می گردیم. این سربینه، فضایی با قاعده 8 و نیم و 8 متر است که در چهار طرف این فضا سکوهای وسیعی بالاتر از کف سربینه ساخته شده است که سقفی کوتاه تر دارند. بدین ترتیب فضاهایی تفکیک شده در چهار طرف سربینه بوجود آمده که هر کدام از سکوها نورگیری جداگانه دارد و با حفره هایی جهت قرار دادن لباس ها و لوازم افراد از جنس سنگ تیشه ای لاشتر ساخته شده است. فضای سربینه که حدود 9 متر در 9 متر و به صورت 8 ضلعی است نخست با گوشه سازی رسمی بندی، از 8 ضلعی به 16 ضلعی و در زیر عرقچین به دایره تبدیل و سقف آن با گنبدی با قوسی خوابیده و بدون تیزه مانند بیضی یا دسته سبدی پوشیده شده است.

او با بیان اینکه سقف گرمخانه حمام شاه بدون هیچ کاربندی و با خیزی شبیه سربینه با مهارت خاصی از 8 ضلعی به دایره تبدیل و با ارتفاع کوتاه تری از سقف سربینه پوشیده شده، بیان کرد: در سقف گرمخانه نیز علاوه بر نورگیر وسط سقف، تعداد 4 نورگیر دیگر در بدنه عرقچین ایجاد شده در تمام فضاهای این حمام برخلاف فضاهای طراحی و ساخته شده امروزی، نور طبیعی در روز توسط نورگیرهای تعبیه شده در سقف ها تأمین می شود و به نور مصنوعی نیاز نیست.

بهزاد پیرامون ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان ادامه داد: سیستم گرمادهی این حمام در زیر گرمخانه به این صورت بوده است که با ایجاد گربه رو، دود و حرارت تون را به داخل آنها هدایت می کردند تا علاوه بر گرم کردن حمام، از طرق دود، زیر کف گرمخانه را نیز ضدعفونی کنند؛ ضمن اینکه اصولاً سوخت حمام ها خار بیابان، برگ خشک گیاهان، فضولات حیوانی و چوب بوده است اما منبع آب مورداستفاده در این حمام چاه گاو بوده که با استفاده از گاو و گاو رو، آب به سطح زمین و حتی بالاتر از سطح زمین و به انبار منتقل میشد.

این پژوهشگر معماری ایرانی ادامه داد: ملاتهای مورد استفاده در حمام ها از جمله در حمام شاه اصفهان اصولا ملاتهای آبی است که میتوان از ماسه آهک، گل آهک، ساروج و ملات پی دارو نام برد که از بعضی از این ملاتها به منظور آب بندی قسمتهای مختلف حمام استفاده میشد.

بهزاد توضیح داد: تزئینات کاشی ازاره این حمام نیز به غیر از قسمت کوچکی که از دوران صفویه باقی مانده، همه تعویض شده است. در دوران پهلوی دوم با کشیدن آب لوله کشی شهری، در این حمام نیز دوش مورد استفاده قرار گرفت و استفاده از خزینه آن ممنوع شد. در تمام حمام ها و همچنین در حمام شاه اصفهان بجای تزئینات گچ بری، از آهک بری به صورت ساده و رنگی استفاده شده و به غیر از قسمت کوچکی از آن، همگی از بین رفته است.

او در پایان پیرامون ارائه توضیحاتی درباره حمام شاه اصفهان گفت: در روزهای پایانی خرداد 1402 که از سردر ورودی اصلی حمام شاه اصفهان دیدن کردم و عکسهای داخلی این بنا را دیدم که از سوی خبرگزاری در اختیار من قرار گرفت، متوجه شدم که متأسفانه حدود 30 سال است علی رغم مرمتهای انجام شده، این حمام مورد بی مهری قرار گرفته که امید است با پشتکار و دلسوزی مسئولان نسبت به فرهنگ ایران، بنای حمام شاه اصفهان از این حالت درآمده و با مرمت اصولی و نیز تغییر کاربری شایسته و البته حتی با تغییر ندادن کاربری آن و دایر کردن حمام برای استفاده گردشگران و افراد علاقمند، یکی دیگر از میراث بازمانده زنده شود.