مسجد جامع سجاس بازمانده ای از هجوم مغول است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، مسجد جامع سجاس بازمانده ای از هجوم مغول است.

در ایران مساجد تاریخی زیادی با قدمتی چندصدساله وجود دارند، اما کمتر شهری را میتوان مثل سجاس پیدا کرد که مسجدی هزار ساله را در دل خود جای داده باشد. سجاس شهری در 12 کیلومتری شهرستان خدابنده و در فاصله 73 کیلومتری استان زنجان قرار دارد. شهر سجاس در بخش سجاس رود شهرستان خدابنده واقع شده است. شهر سجاس دارای آب و هوایی معتدل در موسم بهار و دارای زمستانی سرد و خشک است. به همین خاطر در طول دوران مختلف تاریخی توسط شاهان و لشگرهای آنها به عنوان منطقه ییلاقی انتخاب میشد.

مسجد جامع سجاس متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری قمری است. این مسجد به سبک مساجد شبستانی بنا شده است. آثار قوس های فرو ریخته در جرز شمالی نشان می دهد که این بنا با ملحقات و افزوده های دیگری با شبستان موجود مجموعه کاملتری را تشکیل میداده است. این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شد. بنای اصلی مسجد، گنبد خانه مربعی به ابعاد تقریبی 5٫9 در 5٫9 متر است که با گنبد بلندی مسقف شده است.

مسجد جامع سجاس به شکل چهارگوش و دارای ابعادی به طول 11 متر از بیرون و ضخامت دیوارهای آن حدود 1٫5 متر است که دو در ورودی در سمت غرب مسجد وجود دارد. فاصله این درها از هم در حدود 5 متر است که احتمالاً به حیاط و فضای بیرون باز میشد و دقیقاً قرینه آنها در ضلع شرقی مسجد هم موجود است. بیرون بنا با آجر نماکاری شده که با ملات و ساروج روی هم قرار گرفته اند.

ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره ها در چهارگوشه بنا در حدود 7 متر و ارتفاع کناره گوشواره ها تا پای گنبد تقریباً 2 متر است. در گوشه های بنا به طرز جالبی جهت ایجاد چندضلعی و در نتیجه تشکیل فرم دایره برای ساخت گنبد تورفتگی های خاصی ایجاد شده است. ارتفاع گنبد تقریباً به 4 متر می رسد و ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود 14 متر است. با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می دهند، ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجرکاری ریخته شده که در پشت این لایه، نمای دیگری با تزئین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا متصل است، قابل دیدن شد.

براساس مقاله مسجد جامع سجاس بازمانده ای از هجوم مغول است باید بدانید که با پیدا شدن لایه اصلی بنا این احتمال بوجود آمد که لایه فعلی، لایه دوم دیوار است که روی لایه ی اولیه ساخته شده که بعدها با گچ و آجر با تزئینی کاملاً از هم جدا شده اند.

این مسجد کتیبه هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و آیاتی از سوره ملک، گچبری های و طرح های اسلیمی دوره های سلجوقی و ایلخانی دارد.

بنابراین با توجه به تزئینات دیوار دوک و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زمان های بعدی این احتمال بطور قوی وجود دارد که اصل بنا به دوره سلجوقی مربوط نبود بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده است که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده اند.

چهار فیل پوش و در بین فاصله موجود در آنها چهار طاق نما بطور قرینه با قوس هایی به شکل پنج و هفت در کنار هم قرار گرفته اند. این قوس ها با کمک قوس های کوچکتر بالای خود نقشه مربع بنای مسجد را به دایره در بخش گند تبدیل می کند. سطح فیل پوش ها و طاق نماها با اجرای آجرکاری به سبک «آلت و لغت» تزئینات هندسی جالبی را ایجاد کرده اند. این بنا از بیرون به شکل دایره و از داخل به شکل چهارگوش به نظر می رسد. پایه طاق فیل پوش ها روی یک تخته قطور ساخته شده که احتمالاً از جنس درخت سنجد یا گردو است. این تخته ها با مواد مخصوص روغن کاری و در نهایت به شکل چلیپایی با دیوار زاویه 45 درجه می سازند.

این مسجد تاریخی از نظر معماری نیز قابل مقایسه با سایر مساجد جامع ساخته شده در دوره ی خود در چند جای مختلف ایران است. مسجد جامع سجاس دارای گنبد خانه مربعی است که با گنبد بلندی پوشیده شده است و براساس بررسی های باستان شناسی، بناهای دیگری هم به این گنبد خانه وصل بوده اند که در طول تاریخ از بین رفته اند. تنها بنای باقیمانده از مسجد فعلی، شبستان گنبد داری است که به سبک چهارطاقی ساخته شده و ضلع های چهارگانه، سنگینی گنبد را روی بنایی چهارگوش نگه می دارند که این نوع از معماری یکی از ویژگی های معماری دوران سلجوقی است.

در داخل این مسجد بطورکلی از آجرهای به ابعاد 21 در 21 در 5 سانتیمتر استفاده شده و بالای فیل پوش ها، طاق نماهای زیبایی به جهت تزئین قرار داده شده است. این تزئینات باعث شده که ظاهری با گردی کامل در زیر گنبد به وجود بیاید. گنبد مسجد از نوع گنبدهای یک پوششی است که آن هم از آجر ساخته شده و در تزئینات آن تنها از نقش ستاره ایرانی استفاده شده است. این ستاره پنج پر در ضلع اصلی بنا یعنی ضلع شمالی قرار دارد. در ضلع های غربی و شرقی دو در بزرگ و شبیه به ایوان و در ضلع جنوبی هم محراب مسجد در جهت قبله و در داخل دیوار ساخته شده است. قرینه سازی محراب در ضلع های غربی و شرقی در بین فواصل خالی در بین محراب و دیوارها ساخته شده اند که تنها جنبه تشریفاتی دارد و برای تکمیل قرینه سازی در نظر گرفته شده اند.

این مسجد از نظر گچبری و کتیبه ها هم بسیار ارزنده و قابل توجه است. کتیبه های مسجد تاریخی جامع سجاس از نظر سبک و شیوه گچبری هم به کتیبه های چند مسجد سلجوقی دیگر در استان زنجان شبیه است. چهار کتیبه در مسجد جامع سجاس وجود دارد. کتیبه اول، کتیبه موجود در ساقه گنبد است که به خط نسخ ابتدایی گچبری شده و به احتمال زیاد هم زمان با ساخت بنای مسجد نوشته شده است. کتیبه فیل پوش ها که با خط ثلث زیبا نوشته شده هم با توجه به سبک نگارش، احتمال دارد که متعلق به دوران ایلخانیان باشد.

زیر فیل پوش ها کتیبه بسیار باارزشی به عرض حداقل 50 سانتیمتر در دورتادور مسجد نوشته شده که متن آن آیه 67 سوره ملک از قرآن مجید است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدودشده و بالای این خطوط، کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری نوشته شده است. متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته شده و با گچبری های بسیار زیبا و طرح های اسلیمی پر از جزئیات، تزئین شده است. محراب مسجد سجاس با گچبری های زیبا از طرح های اسلیمی و گیاهی تزئین شده که آن را به یکی از بهترین جاهای دیدنی خدابنده و زیباترین مساجد ایران تبدیل می کند.

این بنا بطور کامل از آجر و خشت همراه با ملات گچ و خاک ساخته شده و در قسمت خارجی مسجد از آجرهایی به ابعاد 20 در 10 در 10 سانتیمتر بطور ساده و یکنواخت استفاده شده است. پی بنا به نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و از کف فعلی به اندازه 5 سانتیمتر پایین قرار دارد. کف فعلی مسجد هم با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ فرش شده است.

با توجه به شواهد موجود در معماری و تزئینات بنا میتوان گفت این مسجد متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری یعنی دوران سلجوقی است و حدود هزار سال قدمت دارد؛ اما محراب کنونی مسجد جامع سجاس با توجه به شیوه گچبری و استفاده از رنگ و همچنین آثاری از محراب قدیمی در زیر آن به نظر می رسد که مربوط به دوره ایلخانی باشد.

محوطه و داخل این بنای هزارساله نیاز به خانه تعمیرات اساسی دارد. از سال 1389 تابحال 2 مورد بازسازی یا توسعه در این مسجد صورت گرفته است. مرتبه اول خانه های مسکونی اطراف آن خریداری به محوطه مجموعه اضافه شدند و بار دوم هم داربست هایی به جهت محافظت در مقابل ریزش، نصب شد تا در مرحله بعدی بنای مسجد موردبازسازی قرار بگیرد. البته اثرات اولین تعمیر و بازسازی در این مسجد را میتوان در همان دوران حکومت ایلخانیان و در داخل مسجد دید. دوران اوج استفاده از این هم مسجد در قرن های ششم تا هشتم هجری قمری است.

گورستان تاریخی سجاس که به قبرستان شهدا معروف هست هم در منتهی الیه شهرک سجاس قرار دارد و به عنوان یک جاذبه تاریخی این شهر شناخته می شود.

تعدادی از سنگ قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع آوری و در حیاط مسجد برای بازدید عموم قرار داده شده اند. در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی، نقوش هندسی، کتیبه هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می شود. تعدادی از این سنگ نوشته ها دارای تاریخ هستند که قدمت بالای آنها را نشان می دهد. بطور تاریخ هایی مانند 944 هجری قمری، 844 هجری قمری، 1032 هجری قمری و 1002 هجری قمری. این تاریخ ها نشان دهنده این است که تاریخ ساخت این سنگ مزارها در دوره حکومت پادشاهان تیموری و صفوی بوده است.

مسجد جامع سجاس مربوط به دوره سلجوقیان است. این اثر در تاریخ 12 بهمن 1353 با شماره ثبت 1019 بعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.